יענער וואָך שבת זאָגט מײַן זין בײַם טיש אַז אהרן הכּהן האָט אויפגעהויבן מיט איין מאָל צוויי און צוואָנציק טויזנט לויים. לעצטענס האָב איך אַביסל געענדערט מײַן שיטה און איך דערצייל די חברה מײַנע מיינונגן. איך זע נישט פאַרוואָס איך זאָל מיך דאַרפן באַהאַלטן פון מײַן אייגענע ביין און פלייש. איך זיך נישט זיך צו טיילן מיט זיי אַלע מײַנע מיינונגן אָבער איך מעג זיי אויפקלערן אַביסל אַז נישט אַלעס וואָס זעט אויס בײַם רבין אַזוי גלאַטיק גליטשט זיך טאַקע אויף אײַז. וויבאַלד איך קום דערצו שפּעט און זיי זענען שוין אַביסל עלטער קויפן זיי נישט אַלעס אָפּ פון מיר און זיי זענען שוין עטוואָס באַהאַוונט אינעם דע מה שתשוב. זאָג איך אים אַז איך זע נישט ווי איין מענטש קען אופהייבן אַזויפיל מענשטן. ענטפערט מיר צוריק דעם עזות פּנים און אַז דער וועלט איז באַשאַפן געווואָרן פון אַ גרויסע קראַך פאַרשטייסט דו יאָ? דער האַרץ איז מיר געשוואָלן געוואָרן פון נחת און ס´האָט שוין נישט געפעלט וואָס צו רעדן במשך דער סעודה.
זענען דאָ אַזעלכע וואָס טענן אַז מען צומישט די קינדער אַז מען שיקט זיי אין חדרים וווּ זיי הערן איין זאַך און מען געט זיי דערנאָך צו הערן עפּעס אַנדערש אין דער היים. ראשית כּל לא פּעדאַגאָג ולא בן מחנך מומחה אנכי. כאָטש איך קוק אַרײַן דאָ דאָרט אין ערציאונג (פּערענטינג בלע"ז) ביכער וואָס מײַן פרוי זאָגט איך קויף פאַר אַ גוט־שפּירונג געפיל ווען איך ווער מיט זיי צופּלאַצט, פונדעסטוועגן איז רוב פון מײַן באַנעמונג מיט זיי לפי ראות עיני, כּלומר, איך האָב מיט זיי אַ שפּראַך און איך זע וואָס מען קען יאָ מיט זיי רעדן און וואָס נישט. דער מיטאָס פון צומישן די קינדער דורך זיי אויסלערנען צו טראַכטן אַביסל פאַר זיך בין איך תולה אין די פילע פּחדים וואָס מען רעדט אונז אײַן און וואָס מיר רעדן זיך אַליין אײַן. איך האָב נאָך נישט געהערט פון רעדן פון צומישן די קינדער ווען מען נעמט זיי אַרויס פון דער ווייכע אַטמאָספערע פון די פּלייגרופס קוים בײַ דער דרײַ און מען שטעלט זיי אַרײַן פון איין טאָג צום נעקסטן אין דער האַרטער, מענערישער, שטרענגער חדר. קיינער ווינדערט זיך נישט אויף דער עפעקט אויף קינדער פון זיצן שעות לאַנג אויסגעשורהט פאַר אַ מלמד, פאַרלײַדן שרײַען און זעצן פון די מלמדים, די לאַנגע שעות און פילע טעג אין חדר, דאָס פעלן פון אַרטיסטישע באַגײַסטערונג, דער אומאַנטוויקלונג פון נאַטירליכע טאַלענטן, פון אינטעלעקטואַלע נייגונגן און פון פיזישע קראַפטן. דאָס אַלען צומיעט נישט קינדער. פאַרקערט, ס´מאַכט זיי שטאָלץ אַנטקעגן צו גיין משיח צדקינו. געבט אָבער בלויז אַ קיש פאַרן פרוי פאַר די צאן קדשים, און אַפילו אָן אַ קיש פירט פאַר זיי נאָר די פינגער דורך איר שייטל האָר ותוצאותיו מי ישורנה, ווער קען נעמן אחריות אויף דער פלעק דאָס וועט איבערלאָזן אויף די זויבערע נשמות.
האָב איך לעצטענס באַשלאָסן אַז מה דאָך די וואָס איך דינג מעגן זיי פאַרקויפן נאַרישקייטן אשר לא צויתי ולא עלתה על לבי, וואָס איך האָב קיינמאָל בײַ זיי נישט געבעטן און וואָס זיי לערנען אויס די קינדער פשוט ווײַל זיי האָבן זיי גאָרנישט בעסער צו זאָגן, מעג איך אַלץ טאַטע כּל־שכּן פאַרזיכן זיי צו מאַכן טראַכטן. איך זאָג זיי נישט וואָס איך גלייב און וואָס נישט. איך שטעל זיי בלויז פראַגעס. טאַטי, דו גלייבסט אין בריאת העולם אין זעקס טעג? לאו דווקא זעקס טעג, ס´איז דאָ ראשונים וואָס האַלטן אַז די טעג אין בראשית זענען נישט מעת לעתן ווי אונז פאַרשטיין דאָס. און אין בריאת העולם גלייבסט דו יאָ? איך ווייס נישט. אַ, אין עוואָלוציע גלייבסט דו. עוואָלוציע איז נישט אַ גלויבונג. אָבער ביסט דו איבערצייגט פון די ראיות אָדער נישט. איך קען נישט אַלע ראיות אָבער איך פאַרלאָז מיך אַז אַזויפיל וויסנשאַפטלע רעדן נישט אין דער וועלט אַרײַן. און זיי גלייבסט דו יאָ און די תורה נישט? זיי ברענגן ראיות און די תורה דערציילט אַ מעשה. אויסער דעם, אַז דו פליסט מיט אַן עראָפּלאַן אָדער דו לאָזט דיך אָפּערירן גלייבסט אויך דו זיי. וואָס פאַר אַ ראיות ברענגן זיי? פון וווּ קומן די דינאָזאַווערן? שוין דאָס גלייבסט דו אויך? איך דאַרף נישט גלייבן, מען קען זען די ביינער. און אין קריעת ים־סוף גלייבסט דו יאָ? איך ווייס נישט. דער רלב"ג זאָגט אַז ס´איז נישט ממש אַזוי. איז מיט וואָס ביזט דו אַ ייִד? וואָס הייסט מיט וואָס, אַז איך זיץ יעצט מיט ענק בײַם שבת טיש, און מיר גיין מיר אין שיל וכּדומה. און אַזוי גייט עס אַהין און צוריק ביז איינער ווערד מיד. אַמאָל ברענגן זיי ראיות אַז קריסטן צי אַז רוב וועלט האַלט אויך אַזוי. זאָג איך אַז ס´איז נישט רוב וועלט און אפילו אַז יאָ, אַמאָל האָט רוב וועלט געהאַלטן אַז כאָלערע האָט גאָרנישט צוטון מיט וואַסער און מענטשן זענען געשטאָרבן ווי פליגן. און מען טענהט זיך אַביסל לענגער.
פּאַסירט אַז מײַן טאָכטער זאָגט פאַר מײַן פרוי אַז זי האָט נישט ליב שבת און הלוואי וואָלט געקענט זײַן פרײַטיק און באַלד דערנאָך זונטיק. אַז מײַן פרוי האָט עס מיר איבערגעזאָגט האָב איך באַלד געטראַכט צי ווען איך פאַרברענג נישט דער סעודה מיט פילאָזאָפיע און אַנשטאָט דעם דערצייל איך אַ מעשה פון דער חפץ־חיים, דער בריסקער רב צי סתם אַ דבר תורה, אַ טײַער וואָרט צי אַ כאַפּ צו פאַרענטפערן אַ מדרש פּליאה צי אפשר וואָלט מײַן טאָכטער דעמאָלסט געשפּירט דעם אמתן טעם פון אַ שבת. איר ווייסט דעם טעם וואָס איז אַזוי לײַכט צו באַשאַפן אין די בלעטער פו אַ צײַטונג אָדער אין אַ שבתון פאַר בעלי־תשובה ווען דער גראַד פון דעם שבת ווייסט מען שוין נאָך פאַר מען האָט אײַנגעווייקט די בונדלעך. ואני הקטן, איך זינג באָם באָם באָם באָם פאַר חמדת הימים און בײַ יום זה מכובד זינג איך ימים ימים, עולמים עולמים, און דער ריכטיקער טעם שבת קומט אַלץ נישט. האָט עמעצער אַן עצה?
רעדענדיק פון מײַן טאָכטער, איך האָב לעצטענס אָנגעהויבן לייענען פאַר איר ´דער מכשף פון אָז´ און מיר האַלטן שוין בײַ דעם שרעקפויגל. לייענעדיק האָב איך געטראַכט צי די פייגלעך זענען טאַקע אַזוינע נאַראָנים ווײַל זיי דעשרעקן זיך פון דעם שטרויענעם מענטש וואָס בלאָזט אין דער ווינט און מאַכט זיי זיך דאַכטן אַז ס´איז אַן אמתער מענטש? פאַרוואָס איז דער פּחד פון מענטשן פון אַ גאָט וועם זיי האָבן קיינמאָל נישט געזען מער שכלדיק ווי דער פּחד פון פייגלעך פון דעם שטרויענעם מענטש? וועט איר ענטפערן אין הנדון דומה לראיה: דער שטרויענער מענטש זען מיר אַז עס איז גאָרנישט מה שאין כּן גאָט איז יושב בסתר און מען קען נישט וויסן. וועל איך ענטפערן אַז איפּכא מסתברא: די פייגל האָבן כאָטש פאַרוואָס ס´זאָל זיך זיי דאַכטן, זיי זען עפּעס נאָר זיי לערנען פאַלטש אָפּ פּשט, אָבער בײַ אונז מהיכי תיתי? פאַר מען באַשולדיקט מיך מיט כּפירה לאָמיך זאָגן אַז דאָס איז אַלעס הוה־אמינאס און איך זיך פּשוט צו פאַרשטיין דער באַזיס פון אונזערע גלויבונגן.
ומענין לענין, דער קינדער מעשה וואָס איז דער מערסטער מסוגל צו יראת שמים איז לעניות דעתי די מעשה פון ´טשיקן ליטל´. דערין זעט מען אַ קליין קורטשוקל וואָס האָט מורא פון דער הימל פשוטו כּמשמעו. סע האָט אוודאי געהערט פון מקובלים אַז דער וועלט קומט צו אַ סוף און זי לויפט דערציילן פאַר ווער עס וויל הערן אַז כּלו כּל הקיצים און מען דאַרף לויפן אין שיל אַרײַן אויסזאָגן גאַנץ תהילים און מאַכן שמירת הלשון קרײַזן אַז מען זאָל ניצול ווערן פון די חבלי משיח ויש אומרים אַז משיח זאָל זיך נישט מיישב זײַן. האָט זי דערציילט פאַרן הינדל בשעת ווען ביידע האָבן זיי געוואַרט אַרוף צולייגן זייערע קינדער אויפן סקול־באָס. דאָס הינדל האָט זיך אַרויפגעצויגן דער זיפּער פון דער פּאָנזעלע און זיך אַראָפּגעצויגן דער טורבאַן איבער די אויגן און געזאָגט פאַרן קורטשוק, ´ליו איט טו מי´ דאָס רופט אויס פאַר אַן אָווענט פון התעוררות. וואַרטענדיק צו באַצאָלן בײַם גראָסערי האָט דאָס הינדל איבערדערציילט פאַרן קאַטשקע וואָס וויבאַלד די קאַטשקע האָט שוין געהאַלטן בײַם אַכטן חודש האָט זי געהאַלטן איין האַנט אונטער איר ריקן און דער אַנדרע האַנט אין איר טאַליע און אויסגעשריגן ´וואַט, ענד יו העוונט טאָוילד עניוואָן? מײַ האָזבענד נאָויז ע ווערי גוד מקיבל. הי העז היז סעל.´ די קאַטשקע האָט עס ווײַטערדערציילט פאַרן גאַנז בײַם פאָרצימער בײַם דאָקטאָר און דער גאַנז האָט געזאָגט, ´אײַ דאָוינט בעליוו איט. וויר גאָוינג טו יוראָפּ נעקסט וויק, יעס, פור מײַ סיסטערס אײַניקלז חתונה. ווען איז זיס העפּענינג?´ און בײַם שײַטל־מאַכער איז די אינדיק געווויר געוואָרן און זי האָט געזאָגט פאַרן שייטל־מאַכער אַז ס´איז ווײַל די מיידלעך הערן זיך אויף צו שערן. ´יו יורסעלף טאָוילד מי´ און דער שייטל־מאַכער ענטפערט ´קיפּ יור העד סטעדי.´
אַז אַ קורטשיקל, אַ הינדל, אַ קאַטשקע, אַ גאַנז מיט אַן אינדיק גיין אויפטון פאַר ייִדישקייט וועם איז דען בעסער צו טרעפן ווי דעם רבין ר´ פיקס? ´אַוודאי, נשים צדקניות, קימט צו מיר אַראַן, די רביצן איז יעצט פּינקט נישט אין דער היים, אָבער זעצט אַך, לאָזט דער טיר אַביסל אָפן, איר קענט בײַ מיר איבערלאָזן דער הכנסת כּלה, גאָר חשוב איז עס באַם אײַבישטערן, בזכות נשים צדקניות, יאָ, וואָס איז דען אַ שאלה, אוודאי, אוודאי´ און זיך וואַרעם געזעגענט פון די ייִדענעס. אויפן וועג אַרויס קומט צו גיין די רביצן און הערענדיק וואָס איז פאָרגעגאַנגן, דרייט זי זיך אויס צום קורטשוקל, ´דײַן סינטעטישע שייטל קראַצט דיר דאַכט זיך דיר אַז עפּעס פאַלט דיר אַרויף אויפן קאָפּ. פונעם קאָפּ ביסט דו געפאַלן. גיי טו דיר אָן אַ שפּיצל.´ און זיי האָבן אַלע געלעבט אַ חיים שיש בהם תורה ויראת שמים. זכותן תגן עלינו.
יום שלישי, יוני 28, 2005
יום ראשון, יוני 12, 2005
מײַן ערב יום המיוחס
מיטוואָך נאַכט בין איך געגאַנגן אין טעאַטער אַרײַן. ראש חודש סיון, ערב יום המיוחס, צוויי טעג פאַר שלשת ימי הגבלה, ניטאַמאָל אַ וואָך פאַר שבועות און וווּ פאַרברענגט ר´ קטלא? בײַ אַ גמרא? אַ שטיקל תוספות? אַ שטיקל קדושת לוי? אַ נעכטיקן טאָג. און ווי מיינט איר קומט עס אַז אַ יונגערמאַן וואָס אַלץ בחור האָט ער נישט אויסגערעדט אויף שבועות פונעם זמן ביז נאָך קדושת כּתר זאָל אַזוי גליטשן? ווי האָט זיך עס אָנגעהויבן? אין כּולל? בײַם דף־היומי שיעור? וווּ, וואָס ווען. נישט ערגעץ אַנדערש ווי בײַם אינטערנעט, בײַם טמאנעם אינטערנעט, טמא ומטמא. יש דרך ישר לפני איש, זאָגן די ספרים הקדושים, אַז אַ מענטש גייט אַמאָל אויף אַ וועג און ס´דאַכט זיך אים אַז ער גייט גוט, ער איז נאָך קיינמאָל נישט אַרויף אויף דעם וועג און פאַר אים זעט ער אַ גראָדן וועג און ער איז איבערצייגט אַז דער וועג וועט אים פירן דאָרט וווּ ער דאַרף אָנקומן. דערנאָך גיט זיך דער וועג אַ דריי און ווען ער דרייט זיך דעמאָלסט אויס קען ער נאָך אפשר אויף צוריק. ער איז אָבער שטאַרק בײַ זיך און וואָס האָט ער זיך אויסצודרייען? דערנאָך גאָפּלט זיך דער וועג און ס´טיילט זיך אויף אַפּאָר וועגן, אַ פּרשת דרכים. ער גייט דאָרט וווּ אים דאַכט זיך איז גלײַך און פון דאָרט קען ער שוין נישט צוריק. און אַלעס ווײַל ער האָט נישט געהאַט דעם שכל צו פרעגן עמעצן וואָס איז שוין געווען אויף יענעם וועג, עמעצן וואָס האָט שוין גערעדט מיט אַ צווייטן וואָס איז שוין דאָרט געפאָרן. ס´האָט מיר דערציילט אַ יונגערמאַן וואָס טוט אין די ענינים אַז ער האָט געטראָפן אַזאַ יונג וואָס איז נעבעך פאַרפאָרן און ער האָט אים דערציילט אַז כאָטש ער קען שוין נישט צוריק וואָלט ער אַליין מסכּים געווען צו פאָרן וווּ אַהין מען זאָל אים בעטן אָנצווואָרענען עלטערן און אַפילו די קינדער אַליין איבער די סכּנות וואַס דויערן אויפן אינטערנעץ. מורי ורבותי: יש דרך ישר לפני איש ואחריתה דרכי מות. ס´זעט אוים גלײַך אָבער פרעגט די אירע וואָס זענען שוין דאָרט געפאָרן. פאָלגט מיך נישט, איך בין נישט פון דער מאָדערנע וועלט, פרעגט אָבער די וואָס זענען שוין דאָרט געווען. אַלע וועלן זיי אײַך זאָגן אַז ואחריתה דרכי מות, דער תורה הקדושה איז כי ממנו תוצאות חיים און חלילה פאַרקערט איז פאַרקערט. אײַ װעט איר פרעגן און װאָס איז מיט די אירע וואָס רעדן חידושי תורה אָדער זיי טוען אויף אויפן וועב מקרב צו זײַן ייִדן לאביהם שבשמים. פון זיי איז דאָ צוויי סאָרט. איינס זענען די וואָס די ספרים שרײַבן אויף זיי עז פּנים לגיהנום, כּלומר אַז דער וואָס איז אַזוי שטאַרק ווי דער בחינה הוי עז כּנמר מעג אַרײַן גיין אַפילו אין גיהינום אַרײַן. זיי זענען די וואָס קענען אַרײַנגיין מיט אַ מסירת נפש אין דער שמוץ אַרײַן און זיי ווערן נישט געשעדיקט. און כאָטש דער רבי פון לובלין האָט געזאָגט אַז אַ בעזעם וואָס קערט ווערט שמוציק איז זכות הרבים מסייעתם און אין חטא בא על ידם. לעומת זיי זענען פאַראַן די וואָס מיינען אַז מיטן אינטערנעץ קענען זיי יוצא זײַן מצוות לימוד התורה. מורי ורבותי: אויף זיי זאָגט דער פּסוק ולרשע אמר אלקים מה לך לספּר חוקי! ווי אַ צדיק האָט אַמאָל געזאָגט דער וואָס שטערט אונז פון לערנען דער זעללביקער טרײַבט זיי צום לערנען.
שוין, רבונו של עולם, איך האַלט דאָך בײַם טיאַטער און נישט בײַ אַ שובבי"ם שלש־סעודות. איך האָב פּאַרקירט מײַן קאַר און געגעבן אַ דרוק אויפן קנעפּל פונעם מצודתו פּרוסה, איר ווייסט דעם טשאַטשקע וואָס שליסט אַלע טירן פון דער ווײַטענס אַזוי אַז ווען די לאָמפּן בליטשקן, דער ליאַרם גיט אַ פײַף און די שלעסער אַ טראַך שפּירט מען דעם אמתן כּוחי ועוצם ידי וואָס מען קען אַלץ אויפטון מיטן גראָבן פינגער, און איך הייב מיר אָן שפּאַצירן צום טיאַטער. ס´מעג זיִן אַז דער טיאַטער איז נישט אַ פּלאַץ פאַר אַ ייִד אַפּאָר טעג פאַר שבועות, דאָס מיינט אָבער נאָך נישט אַז דער וואָס גייט אַהין איז אויס ייִד. און אַז אַ ייִד שפּאַצירט זיך אַרום אַזוי אין דער אָווענט זינגט זיך ער זיך אוודאי אונטער אַ ניגון. ווען איך זאָל זײַן אַ פאַרברענטע באָבאָווער וואָלט איך אפשר געזינגן בריטניס ´לייטעסט´ ניגון, ´נישט אַ רב נאָך נישט אַ רבי´. בין איך דאָך אָבער אויסגעברענט, האָב איך מיך צוגעזינגן אקדמות מילין מיטן אור־אַלטן נוסח און מיט דער דייטש־ייִדיש טײַטש וואָס דער רבי פלעגט לערנען אין חדר.´אקדמות, איידער איך הייב אָן, מילין, צו רעדן, ושריות, און איך באַגער, שותא, צו שפּרעכן...´ וויבאַלד ס´איז אויפן אלף בית געדענקט זיך עס לײַכט און מיטאַמאָל שווימט מען אין טונטיקע ימים, פּאַרמעטע הימלן שוועבן פון אויבן און אויפן ברעג שפּאַצירן שרײַבערישע אײַנוווינער אין פעדערישע וועלדער.
מיר האָט זיך אָפּגעשטעלט בײַ ובאתא קלילא דלית בה מששותא, מיא אַ לײַכטער אות וואָס מען קען נישט אָנטאַפּן, וואָס דער רבי האָט געזאָגט מיינט דער אות ה´ וואָס מען קען אַרויסצוזאָגן אָן זיך אָנצושטרענגן, און דערמיט געגעבן אַן אָטעם אַרויס מיט אַ הויכע ´האַ´ און מען איז נתפּעל געוואָרן אַז דאָס וואָס מען לערנט קען מען ממש זען במציאות. פונקט ווי ווען מען האָט געלערנט על כּן שם העיר באר שבע עד היום הזה און דער רבי האָט געזאָגט אַז דאָס מיינט ביז הײַנט ממש ווײַל די תורה איז געשריבן מיט רוח הקודש און הײַנט איז נאָך אַלץ דאָ אַ שטאָט וואָס הייסט באר שבע און אַ ייִנגל האָט זיך אָנגערופן מײַן טאַטע איז שוין דאָרט געווען און פופצן אַנדרע האָבן מיטגעשאָקעלט מײַנס אויך. די זעלבע קינדער האָבן אָנגעהויבן בײַ אַקדמות אַ גע´האַ´קעכץ ווען יעדער האָט געוויזן פאַרן חבר ווי ווייניק ער שטרענגט זיך אָן לקיים מה שנאמר ובאתא קלילא. אײַ אַז ס´שטייט אין דער משנה בעשרה מאמרות נברא העולם און אַז דער באַשעפער האָט דווקא יאָ געוואָלט שוויצן צו קענען שמײַסן די רשעים און גלעטן די צדיקים, וועט איר באַקומן אַזאַ תירוץ ווי איר וואָלט באַקומן אין מײַן כּיתה אַז איר וואָלט פאַרזיכט די אַנדרע אותיות צי איז נישט דאָ אַ לײַכטערע אות. אַ בפירושע אַקדמות און דו ווילסט דיך דינגן.
מײַן חסידישע קאָפּ וואָס דאַרף אַלעס פאַרטיִײַטשן האָט געקלערט אַז אפשר איז טײַטש ובאתא קלילא מיט אַ פארשאָלטענעם אות, אַן אות וואָס האָט אָנגעהויבן דעם ראָד וואָס הערט זיך נישט אויפצודרייען, אַן אות וואָס האָט צוגעברענגט צו ויאמר אלקים יהי אור און ס´איז פינצטער ביז הײַנט. און פאַרדעם איז עס דלית בה מששותא, ס´איז אַזוי ווייניק ווערד אַז ס´טאַפּט זיך ניטאַמאָל אָן. ובאתא קלילא, אפשר אַז דאָס לעבן איז אַזוי ווויל וואָלט ער יאָ געמעגט אַרײַנשטעלן אַ פינגער אין קאַלט וואַסער פאַר ער האָט אונז דאָ אײַנגעזאַלצן. אפשר אַ קרעכץ פון אַ ´חַ´, אַ וויי פון אַ ´ו´ וואָלט געווען אַביסל מער פּאַסענדיק צו ווײַזן אַז ער ווייסט כאָטש וואָס מיר מאַכן דאָ מיט. עפּעס טון דערצו, איז טאַקע צופיל, איך מיין, עולם כּמנהגו נוהג און אדם לעמל יולד און מען קען דער וועלט נישט טוישן, אָבער לאַך מיר כאָטש נישט אין פּנים מיט אַ האַ. אדרבה, אַז ס´איז דיר עפּעס ווערד לאָמער שוין זען אַ דבר שיש בו ממש נישט אַ לית בה מששותא.
איך האָב געקלערט יאָ בלאָגן, נישט בלאָגן דעריבער. ס´איז אייביג שווער צו וויסן ווי גוט אַ זאַך איז ווען ס´איז נאָך אַ קערל אין מוח. די געדאַנקן זענען מיר אַרויס פון קאָפּ בײַם פּיעסע (איבער דעם אַ צווייט מאָל) און דערנאָך האָב איך געקלערט אַז איך ווייס נישט וויפיל עס איז ווערד...
קטלא, קטלא, טו אונז אַ טובה -יאָ, איך הער, איר מיזט מיר אָבער נישט אָנכאַפּן בײַם געלענק, דער אָרעם אויך נישט, און זײַט מוחל אָטעמט מיר נישט אַרײַן אײַערע נאַכטמאָל- אָבער קטלא, וואָס מאַכט איר זיך אַזוי באַטעמט, איר ווייסט נישט אַז מען לייענט אײַך און דער עולם האָט הנאה? איז מאַכט נישט דעם שטיק. הנני העני לאָזט איבער פאַר אַ צווייטן. איר ווילט מען זאָל זיך בײַ אײַך בעטן, מען זאָל אײַך זאָגן אין פרצוף פאַרוואָס מען וויל אײַך הערן? איז לאָזט אָפּ און טוט אַ טובה און שרײַבט און קומט נישט מיט די עניווישע שטיקעס. ס´האָט נישט קיין טעם און ס´פּאַסט אינגאַנצן נישט פאַר אײַך.
יאָ, יאָ, יאָ, איך פאַרשטיי, הערט מיר נאָר אויס איין מינוט - גלײַכט אײַך נאָר אויס דער קרוגן, ניין, נישט דאָרט, אויפן צווייטן זײַט-- על כּל פּנים, פאַרשטייט איר, איך בין דאָך פון די בני אברהם, יצחק ויעקב און בײַ זיי איז עפּעס דער נאַטור אַז וויפיל זיי טון נאָר דאַכט זיך זיי אַז עפּעס טויג נישט. אברהם אבינו האָט געקענט פירן אַ רעטונג אָפּעראַציע צו ראַטעווען לוטן וואָס קוים ענטעבי איז עס איבערגעשטיגן און דערנאָך געקרעכצט ואנכי עפר ואפר. ווער רעדט פון יעקב וואָס האָט געהאַט מיט אַלעמן צוטון, ווי ס´איז טאַקע דער שטייגער בײַ די אירע וואָס יאָגן נאָך פּכים קטנים, וואָס קוים ער זאָגט ועתה הייתי לשני מחנות הייבט ער אָן מיטן קטונתי. וואָס פאַר אַ סאָרט מחלה איז דאָס וואָס מיר פאַרמאָגן וואָס קוים וואָס מען פאַרמאָגט עפּעס, מען טוט עפּעס אויף אויפן וועלט הייבט זיך אָן באַלד דאַכטן אַז יענעם דאַכט זיך אַז מיר האָבן עס בײַ אים גענומן און בײַ אונז דאַכט זיך אַז מען האָט עס פון זיך אַליין צוגענומן. פונעם אייגענעם עולם־הבא, פונעם מאָרגנדיקן עולם־הזה, פונעם סטרא־אחרא אָבער אַבי נישט זיך אַליין דאַנקן אַז ס´איז אונזערס און ערליך פאַרדינט?
ומי לנו גדול ממשה? פאַראַיאָר פרשת דברים פרעגט מיר מײַן צדיקל פאַרוואָס ווינטשט משה רבינו אין איין פּסוק יוסף ה´ עליכם כּכם אלף פּעמים, זאָל אײַך גאָט פאַרמערן טויזענט פאַכיק, און אַ פּסוק שפעטער קרעכצט ער איכה אשא לבדי. אַז ער קען נישט וואָס בעט ער מער? נאָר אַזוי איז דער מנהג יהודאי. מען קען נישט, מען איז נישט פּאַסיק, שלח נא ביד תשלח, ביני לביני באַגראָבט מען אַפּאָר קורחס, און תוך כּדי דיבור פון איכה אשא לבדי ברייטערט מען זיך אויס נאָך אַפּאָר גלילות. אַנו, מיר שטאַמן אויך פון די שבטי י־ה און שרײַבענדיקעהייט ערלויבן מיר זיך אַפּאָר ספיקות.
איך האָב למעשה פון דעם אינגאַנצן פאַרגעסן ביז שלום בערגער האָט אין זײַן לעצטן בלאָג איבערגעשריבן אַ ליד פון שמואל האַלקין וואָס דערין געפונען זיך די דאָזיקע שורות:
און פֿאַרנעמען נעמט דאָס וואָרט
ווייניק צײַט און ווייניק אָרט.
לייענעדיק דאָס האָב איך עס געזען ווי אַ צייכן פון הימל אַז איך דאַרף יאָ אָפּשרײַבן מײַנע געדאָנקן איבערן אתא קלילא.
האָטס מיר אַלע אַ גוטן יום־טוב.
שוין, רבונו של עולם, איך האַלט דאָך בײַם טיאַטער און נישט בײַ אַ שובבי"ם שלש־סעודות. איך האָב פּאַרקירט מײַן קאַר און געגעבן אַ דרוק אויפן קנעפּל פונעם מצודתו פּרוסה, איר ווייסט דעם טשאַטשקע וואָס שליסט אַלע טירן פון דער ווײַטענס אַזוי אַז ווען די לאָמפּן בליטשקן, דער ליאַרם גיט אַ פײַף און די שלעסער אַ טראַך שפּירט מען דעם אמתן כּוחי ועוצם ידי וואָס מען קען אַלץ אויפטון מיטן גראָבן פינגער, און איך הייב מיר אָן שפּאַצירן צום טיאַטער. ס´מעג זיִן אַז דער טיאַטער איז נישט אַ פּלאַץ פאַר אַ ייִד אַפּאָר טעג פאַר שבועות, דאָס מיינט אָבער נאָך נישט אַז דער וואָס גייט אַהין איז אויס ייִד. און אַז אַ ייִד שפּאַצירט זיך אַרום אַזוי אין דער אָווענט זינגט זיך ער זיך אוודאי אונטער אַ ניגון. ווען איך זאָל זײַן אַ פאַרברענטע באָבאָווער וואָלט איך אפשר געזינגן בריטניס ´לייטעסט´ ניגון, ´נישט אַ רב נאָך נישט אַ רבי´. בין איך דאָך אָבער אויסגעברענט, האָב איך מיך צוגעזינגן אקדמות מילין מיטן אור־אַלטן נוסח און מיט דער דייטש־ייִדיש טײַטש וואָס דער רבי פלעגט לערנען אין חדר.´אקדמות, איידער איך הייב אָן, מילין, צו רעדן, ושריות, און איך באַגער, שותא, צו שפּרעכן...´ וויבאַלד ס´איז אויפן אלף בית געדענקט זיך עס לײַכט און מיטאַמאָל שווימט מען אין טונטיקע ימים, פּאַרמעטע הימלן שוועבן פון אויבן און אויפן ברעג שפּאַצירן שרײַבערישע אײַנוווינער אין פעדערישע וועלדער.
מיר האָט זיך אָפּגעשטעלט בײַ ובאתא קלילא דלית בה מששותא, מיא אַ לײַכטער אות וואָס מען קען נישט אָנטאַפּן, וואָס דער רבי האָט געזאָגט מיינט דער אות ה´ וואָס מען קען אַרויסצוזאָגן אָן זיך אָנצושטרענגן, און דערמיט געגעבן אַן אָטעם אַרויס מיט אַ הויכע ´האַ´ און מען איז נתפּעל געוואָרן אַז דאָס וואָס מען לערנט קען מען ממש זען במציאות. פונקט ווי ווען מען האָט געלערנט על כּן שם העיר באר שבע עד היום הזה און דער רבי האָט געזאָגט אַז דאָס מיינט ביז הײַנט ממש ווײַל די תורה איז געשריבן מיט רוח הקודש און הײַנט איז נאָך אַלץ דאָ אַ שטאָט וואָס הייסט באר שבע און אַ ייִנגל האָט זיך אָנגערופן מײַן טאַטע איז שוין דאָרט געווען און פופצן אַנדרע האָבן מיטגעשאָקעלט מײַנס אויך. די זעלבע קינדער האָבן אָנגעהויבן בײַ אַקדמות אַ גע´האַ´קעכץ ווען יעדער האָט געוויזן פאַרן חבר ווי ווייניק ער שטרענגט זיך אָן לקיים מה שנאמר ובאתא קלילא. אײַ אַז ס´שטייט אין דער משנה בעשרה מאמרות נברא העולם און אַז דער באַשעפער האָט דווקא יאָ געוואָלט שוויצן צו קענען שמײַסן די רשעים און גלעטן די צדיקים, וועט איר באַקומן אַזאַ תירוץ ווי איר וואָלט באַקומן אין מײַן כּיתה אַז איר וואָלט פאַרזיכט די אַנדרע אותיות צי איז נישט דאָ אַ לײַכטערע אות. אַ בפירושע אַקדמות און דו ווילסט דיך דינגן.
מײַן חסידישע קאָפּ וואָס דאַרף אַלעס פאַרטיִײַטשן האָט געקלערט אַז אפשר איז טײַטש ובאתא קלילא מיט אַ פארשאָלטענעם אות, אַן אות וואָס האָט אָנגעהויבן דעם ראָד וואָס הערט זיך נישט אויפצודרייען, אַן אות וואָס האָט צוגעברענגט צו ויאמר אלקים יהי אור און ס´איז פינצטער ביז הײַנט. און פאַרדעם איז עס דלית בה מששותא, ס´איז אַזוי ווייניק ווערד אַז ס´טאַפּט זיך ניטאַמאָל אָן. ובאתא קלילא, אפשר אַז דאָס לעבן איז אַזוי ווויל וואָלט ער יאָ געמעגט אַרײַנשטעלן אַ פינגער אין קאַלט וואַסער פאַר ער האָט אונז דאָ אײַנגעזאַלצן. אפשר אַ קרעכץ פון אַ ´חַ´, אַ וויי פון אַ ´ו´ וואָלט געווען אַביסל מער פּאַסענדיק צו ווײַזן אַז ער ווייסט כאָטש וואָס מיר מאַכן דאָ מיט. עפּעס טון דערצו, איז טאַקע צופיל, איך מיין, עולם כּמנהגו נוהג און אדם לעמל יולד און מען קען דער וועלט נישט טוישן, אָבער לאַך מיר כאָטש נישט אין פּנים מיט אַ האַ. אדרבה, אַז ס´איז דיר עפּעס ווערד לאָמער שוין זען אַ דבר שיש בו ממש נישט אַ לית בה מששותא.
איך האָב געקלערט יאָ בלאָגן, נישט בלאָגן דעריבער. ס´איז אייביג שווער צו וויסן ווי גוט אַ זאַך איז ווען ס´איז נאָך אַ קערל אין מוח. די געדאַנקן זענען מיר אַרויס פון קאָפּ בײַם פּיעסע (איבער דעם אַ צווייט מאָל) און דערנאָך האָב איך געקלערט אַז איך ווייס נישט וויפיל עס איז ווערד...
קטלא, קטלא, טו אונז אַ טובה -יאָ, איך הער, איר מיזט מיר אָבער נישט אָנכאַפּן בײַם געלענק, דער אָרעם אויך נישט, און זײַט מוחל אָטעמט מיר נישט אַרײַן אײַערע נאַכטמאָל- אָבער קטלא, וואָס מאַכט איר זיך אַזוי באַטעמט, איר ווייסט נישט אַז מען לייענט אײַך און דער עולם האָט הנאה? איז מאַכט נישט דעם שטיק. הנני העני לאָזט איבער פאַר אַ צווייטן. איר ווילט מען זאָל זיך בײַ אײַך בעטן, מען זאָל אײַך זאָגן אין פרצוף פאַרוואָס מען וויל אײַך הערן? איז לאָזט אָפּ און טוט אַ טובה און שרײַבט און קומט נישט מיט די עניווישע שטיקעס. ס´האָט נישט קיין טעם און ס´פּאַסט אינגאַנצן נישט פאַר אײַך.
יאָ, יאָ, יאָ, איך פאַרשטיי, הערט מיר נאָר אויס איין מינוט - גלײַכט אײַך נאָר אויס דער קרוגן, ניין, נישט דאָרט, אויפן צווייטן זײַט-- על כּל פּנים, פאַרשטייט איר, איך בין דאָך פון די בני אברהם, יצחק ויעקב און בײַ זיי איז עפּעס דער נאַטור אַז וויפיל זיי טון נאָר דאַכט זיך זיי אַז עפּעס טויג נישט. אברהם אבינו האָט געקענט פירן אַ רעטונג אָפּעראַציע צו ראַטעווען לוטן וואָס קוים ענטעבי איז עס איבערגעשטיגן און דערנאָך געקרעכצט ואנכי עפר ואפר. ווער רעדט פון יעקב וואָס האָט געהאַט מיט אַלעמן צוטון, ווי ס´איז טאַקע דער שטייגער בײַ די אירע וואָס יאָגן נאָך פּכים קטנים, וואָס קוים ער זאָגט ועתה הייתי לשני מחנות הייבט ער אָן מיטן קטונתי. וואָס פאַר אַ סאָרט מחלה איז דאָס וואָס מיר פאַרמאָגן וואָס קוים וואָס מען פאַרמאָגט עפּעס, מען טוט עפּעס אויף אויפן וועלט הייבט זיך אָן באַלד דאַכטן אַז יענעם דאַכט זיך אַז מיר האָבן עס בײַ אים גענומן און בײַ אונז דאַכט זיך אַז מען האָט עס פון זיך אַליין צוגענומן. פונעם אייגענעם עולם־הבא, פונעם מאָרגנדיקן עולם־הזה, פונעם סטרא־אחרא אָבער אַבי נישט זיך אַליין דאַנקן אַז ס´איז אונזערס און ערליך פאַרדינט?
ומי לנו גדול ממשה? פאַראַיאָר פרשת דברים פרעגט מיר מײַן צדיקל פאַרוואָס ווינטשט משה רבינו אין איין פּסוק יוסף ה´ עליכם כּכם אלף פּעמים, זאָל אײַך גאָט פאַרמערן טויזענט פאַכיק, און אַ פּסוק שפעטער קרעכצט ער איכה אשא לבדי. אַז ער קען נישט וואָס בעט ער מער? נאָר אַזוי איז דער מנהג יהודאי. מען קען נישט, מען איז נישט פּאַסיק, שלח נא ביד תשלח, ביני לביני באַגראָבט מען אַפּאָר קורחס, און תוך כּדי דיבור פון איכה אשא לבדי ברייטערט מען זיך אויס נאָך אַפּאָר גלילות. אַנו, מיר שטאַמן אויך פון די שבטי י־ה און שרײַבענדיקעהייט ערלויבן מיר זיך אַפּאָר ספיקות.
איך האָב למעשה פון דעם אינגאַנצן פאַרגעסן ביז שלום בערגער האָט אין זײַן לעצטן בלאָג איבערגעשריבן אַ ליד פון שמואל האַלקין וואָס דערין געפונען זיך די דאָזיקע שורות:
און פֿאַרנעמען נעמט דאָס וואָרט
ווייניק צײַט און ווייניק אָרט.
לייענעדיק דאָס האָב איך עס געזען ווי אַ צייכן פון הימל אַז איך דאַרף יאָ אָפּשרײַבן מײַנע געדאָנקן איבערן אתא קלילא.
האָטס מיר אַלע אַ גוטן יום־טוב.