איך ווייס נישט צו איך בין אין דעם דער איינציקסטער, אָבער מיין גאַנצער לעבן פאַרברענג איך טראַכטענדיק, וואָס וועט זיין דער תכלית? וווּ וועט זיך דאָס אַלעס אויסלאָזן? וואָס וועט זיין? מתי אעשה גם אנכי לביתי? ווען וועט מען זיך שוין נעמן איין מאָל פאַר אַלעמאָל? אפשר איז עס אַ ייִדישער קרענק, אפשר אַ חסידישער, דאָס איז אָבער אַלמאָל זיכער אַז איך בין דערפון אַ ליידער. און פון די אַלע זאַכן וואָס דערקוטשן מיר, קובע זיין עתים לתורה, אָנהייבן לערנען דף היומי, דאַווענען שחרית מיט מנין, קומן שבת אין שיל ביי צייטענס, לערנען און פאַרברענגן מער מיט מיינע קינדער, פון די אַלע זאַכן שטייט קאָפּ און פלייצעס העכער דערפון מיין שרייבן. עס גייט נישט דורך אַ טאָג וואָס איך שטראָף מיך נישט פאַר נישט שרייבן מער און וואָס איך שווער מיך נישט אַז מאי דהוי הוי און מהיום והלאה גייט מען זיך נעמן צום עבודת הקודש ווי עס דאַרף צו זיין. און וואָס מיינט איר? ויהי ערב ויהי בוקר און איך שטראָף מיך ווידער און איך שווער מיך ווידער.
דאַרף מען דאָך פאַרשטיין, הלא דבר הוא. וואָס איז דען אַזוי שווער אָנצוכאַפּן אַ פעדער און אויסגיסן אַביסל טינט? וואָס קומט מיר אָן מיט אַזויפיל מי אַביסל צו זעצן אויפן קיבאָרד? דער אמת געזאָגט איז עס פּחד. אַ פּחד אַז מיט שרייבן היינט וועל איך געווויר ווערן אַז דער נעכטן איז געשטאָרבן און אַז די קראַפטן פון אַמאָל זענען עבר ובטל. דער פּחד ברענגט מיט זיך פוילקייט, מידיקייט, אומבאַשליסנקייט און יעדער מכּה אשר לא כּתובה. אַבי נישט צו שרייבן. ווי דער משנה זאָגט אם בטלת מן התורה הרבה בטילים יש לך. אַזויווי מען וויל זיך נעמן צום שרייבן קומן אונטער בטילים פון אַלע זייטן. מיט אַמאָל מיז איך אויספאָרשן ביכער אויף אַמאַזאָן, זוכן מציאות אויף איביי, אַראָפּלאָדענען מוזיק, זיך פאַרהיינטיקן מיט די לעצטע נייעס, און אויף להכעיס באַזוכן ביי בלאָגס פון אַנדערע און קראַכן פאַר קנאה אַז ביי זיי פליסט דאָס וואָס ביי מיר איז טרוקן. ווי אַ פלעשל משקה נאָכן קידוש פון דעם חתן תורה: יבש המעין ונקצץ האילן.
איך רוף עס אַ פּחד, חסידים וואָלטן עס אפשר גערופן גאוה. כּלומר, וואָס מיינסט דו אַז דו ביסט אַזאַ מיוחס אַז דו דאַרפס גוט שרייבן? שרייב שלעכט. ווי רבי ר´ זושא האָט געזאָגט, ´זושא, זושא, מען וועט דיך נישט שמייסן אַז דו ביסט נישט מילך. שמייסן וועט מען דיך אַז דו ביסט נישט זושא.´ און ווי דער רבי ר´ בונם פון פּשיסכא האָט געזאָגט, ´אַז איך קען מיך בייטן מיט אברהם אבינו וואָלט איך מיך דערפון אָפּגעזאָגט. וואָס וועט דער באַשעפער דערפון האָבן? ווייטער איין אברהם און איין בונם´. אלא מאי טאָלסטוי זאָל זיין טאָלסטוי און קטלא בלייבט קטלא. דער וועלט האָט דאָך שוין געהאַט איין טאָלסטוי איז וואָס דאַרף מען נאָך איינס? איז זיי אַ קטלא, און זיי אַ קטלא עד הסוף. שרייב ווי עס גייט און העכסטנס וועלן קריטיקער זיך דינגן איבער דער יונגער קטלא און דער שפּעטערער קטלא, און פירן וויכּוחים און סימפּאָזיומס איבער וואָס האָט אים געהרגט, און ווער איז געווען דער רוצח און ביי וועלכן שטיקל גענוי ליגט דער הינט באַגראָבן.
מען דערציילט פון דער קאָצקער אַז ווען מען האָט אים געזאָגט אַז עמעצער איז געשטאָרבן פון הינגער, האָט ער געזאָגט, "פון הינגער איז ער געשטאָרבן? פון גאוה איז ער געשטאָרבן." זיין בושה פון גיין בעטלן אויף הייזער דאָס האָט אים געהרגט און דאָס האָט דער קאָצקער גערופן גאוה. ווער ווייסט, אפשר דאָס וואָס רופט זיך דיגניטי איז נישט אַ חסידישער באַגריף.
הייסט עס אָבער אַז מיין פחד רופן זיי גאוה. ווי דער כּוונה וואָס עס שטייט אין אַפּאָר סידורים אויף ונפשי כעפר לכּל תהיה, מען דאַרף זיך לאָזן צוטרעטן פון יעדן. און וואָס איז דער פּועל יוצא פון דעם אַז בחורים און יונגעלייט לערנען שער הענווה פון קינדווייז אָן און וואַקסן אויף און האָבן נישט קיין שום זיכערהייט ווייל קיינער איז נישט איינגעפאַלן זיי צו דערציילן אַז זיי טויגן יאָ צו עפּעס. קען גאָר זיין ווייל דער עפּעס איז נישט שטענדיק צו געפונען אין חדרים און ישיבות האָט מען אים פאַרדעם געזאָגט, ´דו שלימזל מיט צוויי לינקע הענט´ און ´גולם קלאָץ´ און ´כאָלעמאָק´. פאַרדעם איז ער אויסגעצייכנט אין ענווה און יעדער מאָל עס פאַלט אים איין אַז אפשר טויג ער יאָ אויף עפּעס אַרבעט ער ווידער אויסצווואָרצלן זיין מדה פון גאווה. אין חסידישע ספרים לערנט ער אויך אַסאַך אַז טאָמער ער ווערט פאַרייאושט זאָל ער זיך האָבן מיט וואָס מחזק צו זיין. אפשר אונטערדרוק נישט וועט מען נישט דאַרפן אַזויפיל חיזוק? קען מען דאָך נישט ווייל עקב ענווה יראת ה´, און וואָס דען דאַרף אַ איד אַז נישט יראת שמים? אַ בפירושער פסוק: מה ה´ אלקיך שואל מעמך...
זעץ איך מיך אַוועק אויף אַן אָווענט ניין אַזייגער ביים קאָמפּיוטער, די קינדער שלאָפן, דער הויז איז שטיל, די משולחים קלאַפּן קוים, און דער טעלעפאָן קלינגט שוין אויך נישט און איך זאָג אַ לשם יחוד צו שרייבן בשם כּל ישראל. הייבט זיך אָן. וואָז זאָל איך שרייבן? ממשיך זיין די פּאָר טויזנט ווערטער וואָס זענען שוין אָפּגעשריבן? ניין, איך האָב מורא אהין צוריק צו גיין, פון די בושות אַז איך וועל אַנדעקן אַ רעטך, און פאָרכטענדיק דער עגמת נפש אַז איך וועל נישט קענען ווייטער גיין. אפשר זאָל איך מיך נעמן צו דער אידיי וואָס וואַלגערט זיך שוין ביי מיר אין קאָפּ חודשים און יאָרן? בין איך ווייטער חושש אין פאַל אַז פון דער זומן וואָס האָט זיך פאַרשוואַנגערט וועט געבוירן ווערן אַ נפל. ווי אַ רבי האָט געזאָגט אויף דער גמרא ´חישב לעשות מצוה ונאנס ולא עשאה מעלה עליו הכתוב כאילו עשאה´ אַז ווען מען קלערט צו טון אַ מצוה איז עס נאָך מער בשלימות ווי ווען מען טוט עס, וויבאַלד אַלע אינטערעסן און פעלערס וואָס מאַכן זיך ביים טון זענען נישט דאָרט ווען ס´איז בלויז במחשבה. דער שלימות פון דער מחשבה קען נאָר פאַרקלענערט ווערן במעשה.
זאָל איך שרייבן אין ענגליש לעשות שם בקרב הארץ, אָדער איז בעסער אין יידיש וואו די מומחים און קריטיקער קענען נישט דערלאַנגן? איז יידיש בעסער ווייל אין דעם שפּראַך לעבט מיין יידישקייט, אָדער ענגליש אַז אַנדערע זאָלן אויך פאַרזוכן פון דעם עץ הדעת? אַנטלויף איך פון די אָ ספיקות, צו דער צייטונג, צו דער פריזידער, צו דער וועב, צו וווּ עס זאָל נאָר זיין אויסער וווּ איך וויל און דאַרף צו זיין. און אַזוי וועט פאַרלאָפן אַן אָווענט און איך לייג מיך אין בעט מיט אַ שרעקליכער חשבון הנפש אָבער קיין וואָרט איז נישט אין מיין בייטל. און אַ טאָג אָן שרייבן איז קוים אַ טאָג געלעבט און זיכער נישט אַ טאָג כּדאי צו לעבן.
פרעגט זיך, און וואָס איז דער גדולה דען אין שרייבן? וואָס איז שלעכט אַ שמועס? אָדער אַ ספּאָרט? אָדער אַ פרעס? מה נשתנו אלו מאלו, וואָס איז שרייבן אַזאַ מחותן? ראשית־כּל איז עס דער מותר האדם מן הבהמה. אַ בהמה קען פרעסן, פּאָפן, און אַלע אַנדערע עולם הזהדיקע פאַרגעניגענס. אַ בהמה קען אָבער נישט רעדן אָדער שרייבן. שפּראַך איז דער חכמה בינה ודעת פון וואָס מיר זענען. און אַז אין רעדן איז דאָ אַ שיעור וויפיל קענען הערן און עס האָט אויך נישט אַ קיום, איז שרייבן דער גוף פון וויסנשאַפט וואָס לאָזט אויסשפּרעכן אידייען, זיי אויסשלייפן, זיך אין זיי מפלפל זיין, זיי אָפּווענדן אָדער זיי פאַרשטאַרקען און בויען אויף זיי פרישע אידייען.
האָט אָבער דער בעל שם געזאָגט צא מן התבה, גיי אַרויס פון דער וואָרט, באַגרעניץ דיך נישט אין ווערטער נאָר שטייג העכער. אַמאָל האָב איך עס דורש געווען לגנאי און עס פאַרגליכענט צו דער בראשית פון דער ברית חדשה, בראשית איז דער וואָרט. אַז איך בין עלטער געוואָרן האָב איך געזען אַז ווי חשוב ווערטער זענען איז דאָ העכער ווי ווערטער וווּ רוחניות און גייסטערישקייט געוועלדיקט. סוף מעשה איז במחשבה תחלה, און דאָס קומט נאָך פאַר דער וואָרט און איז העכער ווי דער עולם הבריאה. דער וועלט פון מוזיק וואָס לאָזט זיך נישט באַגרעניצן ווי אַ וואָרט וואָס מיז האָבן אַ באַדייט און אַ תוכן און אותיות און זאַצן. צא מן התבה, האָט דער בעל שם געזאָגט, שוועב העכער אין אַן אין סוף וווּ גרעניצן, צוימן און רשותן עקזיסטירן נישט.
כאָטש איך וויל דווקא יאָ שרייבן, איז גוט צו וויסן אַז עס איז פאַראַן ערגעץ העכער ווי ווערטער און פון צייט צו צייט אַהין גיין באַזוכן. איך פאַרקריך אָבער, און אפשר איז עס אויך נאָך אַ תירוץ צו אַנטלויפן פון דער וואָרט אויף עפּעס אָפּצושרייבן. ווער ווייסט?
(דער אַרטיקל האָט ערשט ערשיינט אין דער אַלגעמיינער זשורנאַל אויף דעצעמבער 12טן 2006)
Tayerer Katlye,
השבמחקyedes vort ayers iz vert a milyon doler. Zayt undz vayter mekhaye mit ayere shriftn. Un vos a mol ofter.
Zayt gezunt un shtark,
Ayer khosid Moyshe fun vaytn Dorem Amerike
ייש"כ קטלא פארן זיך עקשענען און נישט לייגן קיין לינק צום אידישן וויקיפעדיע.
השבמחקאיך פארשטיי אז עפעס גאר שטארק מוז דיך באדערן מיט יענעם פרייען אפענעם אידיש שרייבן סייט, אוואו חרדים וואס האלטן זיך נישט אזוי הויך באשפריצט ווי דו קענען אויך שרייבן.
דאס טאר מען נישט צולאזן ביטע האלטן ווייטער בסוד.
נישט ארויסגעבן דעם אדרעס.
yi.wikipedia.org
opppssssssss!
Absolutely amazing.
השבמחקYou capture the emotions of humans and put them into words as potently as Da Vinci depicted them in his paintings…
While there might be one Tolstoy, there is definitely only one Katleh…
a gruss fon eretz israel. unz omer asach hanue fun ayere shriften. ich hof weiter zu lesen ihre saftige, interesante gedanken.
השבמחקI'll quote from Red Smith:
השבמחק"There is nothing to writing. All you do is sit down at a typewriter and open a vein."
(So you're in pretty good company, Katle...)
And these might be part of the explanation for why writing is, indeed, so painful:
"The work never matches the dream of perfection the artist has to start with."
William Faulkner
And this gem by Sydney Sheldon:
"A blank piece of paper is God's way of telling us how hard it to be God."
I hope these quotes have given you inspiration and you'll produce some sparkly baubles today.
זאָל איך שרייבן אין ענגליש
השבמחקEer shreibt epes in eynglish? Eech vult zeir neigerik geveyn tsee zeyn veeozoy eyer gedanken kimen arose ven eer nitst dee englishe shprach. In meyn meynoong hutsech yiddish keynmool geshriben ozoy git vee eynglish veyl dee shprach flist nisht ozoy nutral.
מיסעס שטרימפּקינד,
השבמחקאיר זאָלט נישט האָבן קיין פאַראיבל אַז איך וועל אייך זאָגן אַז צי איך יכול אין ענגליש איז עפּעס נישט אַהין און נישט אַהער.
עס קען זיין אַז מיין ענגליש איז דריי פערטל ווי דאָס בריוול פון אייער מאַן זאָל געזונט און שטאַרק זיין צו ביל גייטס וואָס איר האָט דערמיט מזכּה געווען די רבים אויף אייער בלאָג, און דער לעצטער פערטל איז ווי ביי באָראַט. און אַז עס איז אַזוי, זאָגט איר אַז איך בין חייב בשתיקה מיין גאַנץ לעבן? אליעזר עבד אברהם האָט אויך נישט געקענט ענגליש און אף על פּי כּן האָט מען אים געזאָגט, ´דבר´.
איי, זאָגט איר, אַז איך קען יאָ ענגליש זאָל איך עס ענדערש ניצן ווייל עס ´פליסט מער נאַטוראַל´. דאָס פאַרשטיי איך אינגאַנצן נישט. טוט איר אויך באַראָטן כינעזער וואָס קענען ענגליש אַז זיי זאָלן רעדן אויף ענגליש, צי זיי מעגן יאָ רעדן אויף זייער שפּראַך? נו, הלמאי וואָס איז ערלויבט פאַר זיי פאַרגינט איר נישט פאַר אַן אונזערער?
די קהלה וואָס סיי איר און סיי איך באַוווינען רעדט ביי די מענער מער ווייניקער בלויז ייִדיש. ביי די נשים צדקניות פאַרשטיין זיי אויך כּמעט אַלע ייִדיש, כאָטש ווייניקער רעדן עס צווישן זיך. איז ווי קענט איר זאָגן אַז אין ענגליש איז עס מער נאַטירלעך? איך זאָג, איפּכא מסתברא. צו שילדערן אונזער טאָג־טעגלעכן לעבן אין אַלע אירע אַספּעקטן און שליפן קען מען בלויז אין ייִדיש. וואָסאַרע אַנדער שפּראַך מען זאָל נישט ניצן, איז עס אַ קוימישער כּלי שני.
איך האָב אפילו אייך פאַר אַ תנא דמסייע. ביידע שרייבן מיר אין אַ געוויסן זינען וועגן דעם זעלבן נושא: דאָס לעבן ביי אונז אין קרעמל. איז לאָמיר אַפירנעמן אונזערע בלאָגס און שים כה בין אחי ואחיך ויוכיחו בין שנינו. איר שרייבט אויף ענגליש און איך אויף ייִדיש. פונדעסטוועגן, מוסט איר כּסדר זיך באַניצן מיט אַ יידיש פראַזע דאָ און דאָרט בכדי איבערצוגעבן דעם תּוך און טעם פון אייער געדאַנק. מה שאין כּן איך קען זיך באַגיין מיט קוים אַמאָל אַן ענגליש וואָרט צי אַן אידיאָם און אַנדערש איז עס ריין ייִדיש.
איך וויל אייך לאַנג נישט אויפהאַלטן אָבער איך וועל פאַרגלייכן די שפּראַכן און זייערע נאַטירלעכע שטראָמן צו האָניק. יעדער האָניק איז זיס, דאָס איז כּולי עלמא מודה. פאַראַן אָבער האָניק וואָס איז געדיכט אַז נישט נאָר מען קען עס נישט גיסן נאָר אַפילו איינטונקן קען מען אויך נישט דערין. ווייטער, איז פאַראַן האָניק וואָס גלאַנצט ווי גאָלד און אַז מען טונקט דערין איין אַ לעפל און מען ציט עס אַרויס איז אַ מחיה צוצוקון ווי עס טראָפּט אַראָפּ. אַ גאַנצן כּל־מקדש קען מען זיך אַזוי שפּילן צוקוקנדיק ווי דער טריפנדיקער האָניק מאַכט געסעלעך אויף דעם אייבערפלאַך פון דער האָניק אין דער שיסל.
אַצינד זאָגט איר מיר. וועלכער האָניק ניצט איר איינצוטונקן אייער עפּל אויף ראש השנה ביי נאַכט? דער האָניק וואָס מען דאַרף דערצו ניצן אַ מעסער צו שמירן און וואָס לאָזט נישט איבער אַ זכר כי באו אל קרבנה, וואָס אויסער אויפן מעסער און אויפן ברויט זעט מען נישט און שפּירט מען נישט איר זיסקייט? טוט איר זיך באַניצן מיט אַזאַ האָניק? צי ניצט איר פון דער האָניק וואָס רינט און טראָפּט און קלעבט אין וועלכן ד´ אמות מען שטעלט עס נאָר אַוועק? וואָס די קינדער זענן זיך מחיה און קענען נישט האַלטן די הענט ביי זיך שוין ביי קידוש, און די מאַמע קוויטשעט אַז איבעראַל איז ´סטיקי´, און דער טאַטע ברומט, ´וויפיל מאָל דאַרף איך ענק הייסן עס אָפּצולאָזן?´ בשעת ווען אים טראָפּט האָניק אויפן יום־טובדיקן בעקיטשע, און די מאַמע שרייעט ´נעם דיר אַ נעפּקין´ און די קינדער טייטלן ´דאָרט´ און ער ווישט זיך דער באָרד און ציט די וואָנצעס און איז בודק די פינגערס און פרעגט ´וווּ, נו, הערטס שוין אויף צו רידערן.´ איז זאָגט איר, וועלכן האָניק ניצט איר.
איך ווייס אַז יידישער האָניק פאַרקויפט מען ניטאַמאָל אין אַ סלוי נאָר אין אַ קוועטשער ווי קעטשאָפּ. טאַקע פאַרדעם ווייל ווי דער פּסוק זאָגט, זבת חלב ודבש, האָניק דאַרף פליסן. זאָל קלעבן, זאָל זיך טון, אָבער אין יידיש פליסט זיסקייט אַ מחיה.
KK, I agree with your last point.
השבמחקAlthough a writer is a writer is a writer, and a good writer in Yiddish would probably made a good writer in English, but when one is to depict a cultural topic, it’s best to use the language in which the topic was originally evolved. The original language is inextricably bond to and an integral part of a culture, and has no substitute.
Reb Katle,
השבמחקEer zent gerecht. Eech bin dee yidene voos gleicht geveytnlich nisht doos yiddish hunig; nisht tsim taam in nisht veeozoy megeyt zeech im dermit (spetsial dee zislicha vayg fin zoogen "eer", "eyer", "zeyt moichel") uber eech hoib oon trachten oz efsher is doos veyl eech hub nisht gekoift fin dee gitteh kumpany. Eer tit es aroopleigen fill mit taam.
Sorry, I don't have yiddish font on my computer.
Katle, you're teriffic, as usual!
השבמחקRe creativity, most artists suffer the same anxiety. Once you produce a work you're proud of (and receive critical acclaim), you set yourself a new standard to live up to. And then you never write for fear of failure (or worse, mediocrity).
Re language choice, definitely try your hand at English. While you'd have to find your style (not to mention an edge in a saturated market), you're a natural artist. Question is if you have the courage to risk failure, and the strength to persevere when it gets tough... It's easiest when you discover your talent along with everyone else. But that which you actively cultivate ultimately gets you farther.