מאי שבת

מאי שבת? מאי שבת איז נישט מײַן קשיא. דער זוהר פֿרעגט עס און ענטפֿערט אַז ס'איז אַ נאָמען פֿונעם באַשעפֿער. פֿאַרװאָס דער באַשעפֿער קען זיך נישט געפֿונען אַ בעסערען נאָמן פֿאַרשטײ איך נישט. אָבער אַז ער איז זיך מחייה אַז ער זעט זײַנע טעכטער גײן שײטלן און דיקע ברױנע שטרימפּ און זײַנע זינען פֿערטל שיך מיט אַ דיקע גאַרטל פּאַסט עס ער זאָל זיך אַ נאָמן געבן שבת.

מײַן טאָכטער זאָגט פֿאַר מײַן פֿרױ אַז זי האָט נישט ליב שבת װײַל זי קען נישט שפּילן מיט מוקצה שפּילערײַען. באַלד שפּיר איך מיר שולדיג. אַז אפֿשר װען מײַן שבת סעודה װאָלט געװען אידיאַל װי ס'דאַכט זיך מיר ס'איז בײַם שכן װאָלט זי געשפּירט אַ טעם אינעם שבת. איך פֿאַרזיך רעדן מיט מײַנע קינדער װעגן שבת בײַם סעודה. פֿרעג איך מײַן זעקס יעריג ייִנגל װעלכע חשובע מצווה שטײט אין דער װאָכעדיגע סדרה. איך העלף אים אַרױס װען איך זאָג אים אַז ס׳יז פֿון די גרעסטע מצוות װאָס די ייִדן האָבן. ענטפֿערט ער מיר אַז מען דאַרף גײן אַ קאַפּל. 'נײן', 'ציצית', 'אױך נישט', אָ ער װײסט שױן, װאָס? 'צניעות'. גײ זײַ אַ מבין אױף אונזערע פֿאַרשאָלטענעם חינוך סיסטעם װאָס לערנט אױס פֿאַר זעקס יעריג ייִנגלעך אַז צניעות איז פֿון די װיכטיגסטע זאַכן אין ייִדישקײט.

דאָס איז נישט אַלעס. יענער װאָך איז געװען בײַ זײַן תלמוד תורה דער טאָג װען עלטערן קומן טרעפֿן די מלמדים. איך זאָג עלטערן, אָבער למעשה איז עס געװען כמעט נאָר טאַטעס. מאַמעס האָבן נישט װאָס צו רעדן מיט אַ מלמד װײַל װאָס פֿאַרשטײן זײ דען צום פֿאַך פֿון מלומדות? װאָס זאָגט אַ מאַמע װען מען זאָגט איר, אַזױ װי מען האָט מיר יענער װאָך געזאָגט, אַז מען געט פֿאַר די קינדער, זעקס, זיבן יעריגע, אַ סאַך ידיעות, למשל עגלה ערופֿה? פֿאַרדעם איז דער פֿליכט פֿון חינוך אױף די טאַטעס און מענער און די חדרים דינגן נישט מײדלעך און פֿרױען צו לערנען מיט די ייִנגלעך א"ב אד"ג, װײַל די קינדער װאָלט אױפֿגעװאַקסן נישט װוּסנדיק פֿון עגלה ערופֿה. קען מען אַזױנס צולאָזן?

װאַרטענדיק אַרײַן צו גײן צום מלמד איז מיר מסביר אַ טאַטע אַז הײַנטיגע מלמדים קענען גאָרנישט. די אַמאָליגע מלמדים זײ זענען געװען װאָס דער פּסוק מײנט. ער האָט מיר נישט געקענט זאָגן װאָס ער מײנט. אָבער װען איך האָב אים געזאָגט אַז הללו והללו זענען בײדע װערד אױף כּפּרות און װי קען מען לערנען מיט קינדער געהעריג אַז עס עקזיסטירט אַפֿילו נישטט אַ לערן פּראָגראַם האָט ער נישט געהאַט קײַן ענטפֿער.

אַז עס עקזיסטירט אַ יענער װעלט און אַז מען שמײַסט טאַקע דאָרט בין איך עתיד ליתן את הדין אַז איך שוק מײַנע קינדער אין אינסטיטיוציעס װי איך װאָלט נישט געדונגן אַסאַך פֿון די מלמדים אפֿילו נישט אױף בײביסיטערס. אַז ס'איז דאָ אײן פּלאַץ װי איך באַנוטיג מיר אין יומאָר אָבער דער יומאָר אַנטלױפט פֿון מיר איז אין דער ערציאונגס סיסטעם פֿון די חרדים לדבר ה'. און אַז הײַנט שפּיר איך מיר אַזױ װאָס װעל איך זײ ענטפֿערן װען זײ װאַקסן אױף און פֿרעגן מיר פֿאַרװאָס האָסט דו אונז אַהין געשיקט? ס'איז דאָ אַסאַך צו זאָגן אױף דעם און איך לאָז איבער אױף אַ צװײטער מאָל. לאָ'מיך נאָר צולײגן אַז װען איך גײ אַרױס פֿונעם מלמד װינטשט ער װי אַ מאַנטראַ 'נחת, דער עיקר זאָלסט זען אַסאַך נחת בײַ דעם קינד...' איך װיל אים דערלאַנגן אַ שנעל אין נאָז.

********************************

שבת אין־דער־פֿרי אַזױ װי איך מאַך אױף דער טיר אינעם שטרײַמעל מיטן טלית אױפֿן פּלײצע צו גײן אין שול קומט מיר אַקעגן דער פּאָסט טרעגער, אַ ראַסטאַ מיט אַ קאָלירטן, געשטריקטן היט איבער זײַן האָר. איך שטרעק אױס די הענט און װיל בײַ אים נעמן דעם פּעקל, פֿרעגט ער מיר צי איך קען עס נעמן. איך צי צוריק מײַן האַנט און שמײכעל צו אים און ער האָט עס פֿאַר מיר אַראָפּגעלײגט אױפֿן ערד. אַז דער באַשעפֿער װיל דערלאַנגן אַ ציפּ װײסט ער װיאַזױ. אַ בן נוח װײסט שױן בעסער הלכות שבת װי איך און אפילו ער װײסט אַז פֿון נישט טאָרן װערט באַלד נישט קענען.

מײַן עיקר מחשבה בײַם צוריקציען דער האַנט איז אָבער געװען אַז איך װעל נעמן דער פּעקל װעט ער גײן בײַ אַן אַנדערע ייִדישע הױז, װאָס דאָרט קען מען טאַקע נישט, און ער װעט זײ נישט צוליב טון װײַל ער האָט געזען בײַ מיר אַז נישט נאָר מען קען מען טאָר אױך. כל ישראל ערבים איז דער תירוץ פֿאַרװאָס ייִדען זענען פֿאַרדאגהט בלױז מיט אַ צװײטן און נישט מיט זיך און ס'האָט מיר אױך אַרײַן געכאַפּט אין זאַק.

****************************

אײדער איך פֿאַרגעס׃ אַ חברס אַ שװעסטער קינד האָט געהאַט אַ זיבעטן קינד, אָבער אַ מײדעל. זײ האָבן שױן פֿיר מײדלעך און זײ האָבן געװאָלט אַביסל באַלאַנץ אינעם סיסטעם האָט זיך זײ געגלוסט אַ ייִנגעל. האָט דער זײדע געזאָגט מערטשעם איבער אַ יאָר װעט איר האָבן דער מײדעלע. דער זײדע פֿירט אַ געשעפֿט און פֿאַרדינט און האָט בלױז פֿיר קינדער קען ער לאַכן. דער שניר אָבער לאָזט נישט איר מאַן גײן אַרבעטן בײַם פֿאָטער װײַל ס'פּאַסט איר נישט נישט האָבן אַ מאַן אַ בן תורה. און דערװײַל מערט מען זיך װי די תורה האָט געבאָטן.

קנײַנע האָרע אַבי אָף שמחות...

קול חתן וקול כלה

מען האָט מיך געלאַדענט אױף אַ חתונה. אַ שמחה גדולה! פֿון די שבעה מדורי גיהנום איז זיכער אײנס פֿון זײ אַ חתונה זאַל, װוּ ס'איז קױם דאָ פּלאַטץ צו זיצן און מען בעט אײַך כּסדר 'ריק דיך אָף אַ ביסל, לאָז נאָך אַ ייִד זיצן', װוּ דער עסן איז בחפּזון אַזױװי בײַ יציאת מצרים און האָט אָנגעפֿער דעם זעלבן טעם, װוּ מען זונדערט אײַך אָפּ פֿונעם פּלוניתטע שױן אױפֿן גאַס פֿאַר איר טרעט נאָך ערגעץ אַרײַן, װוּ איר מוזט זיצן לעבן בערד װאָס קומן אָן ביזן יױך, מוזיק קראַכט אײַך אין אױר, מען דרשנט אָן אַ סוף און דווקא פֿאַרן הױפּט פּאָרציע אַזױ אַז איר זאָלט נישט קענען אַנטלױפֿן פֿאַרן דרשה, און יעדער צװײ מינוט קלאַפּט מען אײַך אין די פּלײצע פֿאַר נאָך אַ חשובע צװעק, און דאָס אַלעס רופֿט זיך אַ נהנה מסעודת חתן. אַזױ גרױס איז די הנאה אַז ס'האָט אַמאָל אַ ייִד בײַ מײַן טיש בײַ אַ חתונה געזאָגט אַז זײַן פֿרױ פֿרײט זיך איבערן מחיצה װײַל זי װאָלט זיך געשעמט לעבן אים צו זיצן.

דער לעצטער מאָדישער מה בכּך (פֿעשן עקסעסאָרי בלע"ז) בײַ אונזערע כּולם אהובים'ניקעס איז נישט אַ הערמיז קראַװאַט װײַל בײַ אונז גײט מען נישט קראַװאַטן, אױך נישט אַן אַרמאַני רעקל און אפֿילו נישט אַ ראָלעקס זײגערעל. בײַ אונז איז געװאָרן אַ מנהג אַז מען גײט אױף אַ סעודת מצווה און מען װיל זיך מה יפֿיתן ברענגט מען מיט אַ דף היומי גמרא. צװישן די פּאָרציעס װאָס געדױרן אַ יאָר מיט אַ מיטװאָך אָנצוקומן האַלט מען די גמרא אונטער דער טיש און מען איז חלילה נישט מפֿסיק קײַן רגע פֿון לימוד התורה. פֿאַרשטײט זיך אַז מען האַלט מיט אַלע שמועסן בײַם טיש, אַ מענטש איז דאָך בלױז אַ מענטש, נאָר װען דער סאַרװער קומט אָן מיט דער שניצל און געבראָטענע קאַרטאָפֿל פֿאַרטיפֿט מען זיך שטאַרק אין דער גמרא אַזױ אַז ער דאַרף פֿיל מאָל הױך זאָגן 'עקסיוז מי' אַז יעדער זעט אַז דאָ זיצט אַ הוגה בתורת ה'.

טאָמער מײנט איר אַז װען די בני ישראל האָבן אין דער מדבר געקענט שפּירן אַלע טעמים אין דער מן האָבן זײ געטראַכט פֿון פֿױ גראַז אָדער קאַװיאַר האָט איר אַ טעות. אַז אַ ייִד קומט אַהײם פֿון אַ חתונה פֿון אַ מיליאָנער װי מען האָט געגעבן אַ סעודת שלמה בשעתו װײַל ס'פּאַסט אים נישט האָבן אַ טיפּישע ייִדישע מעניו, רעדט זיך אָפּ דער ייִד צום אשת חיל זײַנער אַז ס'איז נישט געװען װאָס צו עסן. פֿאַרװאָס? װײַל כּל סעודה שאין עמה טשיקן סופּ און װעדזטעבל סופּ, און שניצל און קאַרטאָפֿל אינה סעודה. און ייִדן האַלטן זיך אין אײן באַקלאָגן װען זײ גײן אױף חתונות אַז זײ װײסן נישט װאָס צו טון מיט אַזױ פֿיל גאָפּלעם און מעסערס און מען דאַרף אַ שלחן ערוך װאָס מען נוצט װען. און װער רעדט נאָך לעפֿלעך און גלעזלעך, לאַנגע מיט שמאָלע מיט ברײטע און קורצע אַז ער איז פֿאַרלױרן נאָך אײדער ער נעמט עפּעס אַרײַן אין מױל.

אַ בעל דרשן רעדט און ער בעט דער עולם זאָל זײַן שטיל. װען עס פּועלט נישט בעט ער אָף ענגליש אַז די פֿרױען זאָלן זײַן שטיל. קומט אַרײַן אין אַ שטיבל איז שטענדיק דער רעש פֿון דער װײַבער שול, װײַל מענער כּידוע רעדן נישט אױס פֿון אדון עולם ביז אדון עולם. יעצט בײַ דער חתונה אױך זע איך נישט קײַן מאַן רעדן. זײ זיצן אַלע און טרונקן מיט דאָרשט דער נײע 'װאָרט' צו פֿאַרבינדן דער חתונה מיט דער װאָכעדיקער סדרה. די שולד איז פֿאַרשטײט זיך װי אַלע מאָל אױפֿן צװײטן זײַט מחיצה.

אַ חבר דערצײלט מיר אַ לשון הרע װעגן אַ ס. בחור מיט אַ װ. מײדל װאָס האָבן זיך באַליבט און האָבן געװאָלט חתונה האָבן. זײ פֿלעגן זיך אַסאַך טרעפֿן אין אינטערנעט שמועס צימערן. דער מײדעלס משפּחה האָבן געטון אַלע מיטלען צו דערװײַטערן דער פּאָר אָבער ס'האָט נישט געהאָלפֿן. װען ס'האָט נישט געפּועלט מיט גוטנס האָבן זײ אָנגעהױבן צו שטעכן ראָדן און נאָך אַסאַך פֿון די חכמות װאָס די חסידים זענען אױף דעם בעלנים. דער בחור איז אָבער אױך נישט קײַן מפּיל קינד און ער האָט צוריק געטון און ליהודים היתה אורה. מיט אַ מאָל װערט אַ שטילעניש און ער קען זיך מיט איר נישט פֿאַרבונדן. צװײ װאָכן שפּעטער הערט ער אַ בשורה אַז זי איז אַ כּלה געװאָרן. אײגענטלעך דער חתן איז אַ שלימזל פֿון די סאָרטן װאָס מען נעמט װען מען דאַרף גאָר אַ שנעלער שידוך. ברוך השם אַבי זי האָט אַ שידוך געטון און זי װעט מערטשעם אױפֿשטעלן אַ בית נאמן בישראל און אױספֿילן דער תכלית פֿאַרװאָס זי איז אַראָפּגעקומן אױף דער װעלט.

אבות ובנים

אַסאַך איבערלעבונגן פֿון טאַטעס און קינדער דעם שבת. פֿרײַטיג צו נאַכטס האָט אַ ייִנגל זיך נישט באַנומן אין שול. דער ייִנגלאיז אָנגעפֿער אַלט געװען פֿינעף יאָר און האָט זיך אַביסל געקריגט מיט זײַן עלטערער ברידער. דער טאַטע האַלט אין מיטן דער שטילער שמונה עשרה פֿון מנחה און זאָגט אַ פּאָר מאָל 'נו' אָבער עס פּועלט נישט. מיט אַ מאָל לאָזט ער אַראָפּ דעם קלײנעם אַ פֿראַסק כּמו שכּתובֿ אַז ס'האָט אױסגעקלינגן אינעם שטיבל. מיר האָט דאָס האַרץ געגעבן אַ שפּרונג. כ'אָב שױן לאַנג נישט געזען אַזאַ פֿליק. ס'איז מיר שװער געװען צו זען צי אַנדערע האָט עס אױך געאַרט. דער טאַטע האָט עס אָבער יאָ געשטערט. ער האָט זיך געריבן די הענט, ס'האָט אים אוודאי געקיצלט, אָבער ס'איז אים אױך געװען אומאײַנגנעמן. דער ייִנגל איז װי פֿאַרפֿרױרן געװאָרן. זײַן עלטערער ברידער האָט געשמײכלט, סוף כּל סוף האָט ער דאָך געװינען, און דער קרבן האָט זיך ערשט אַראָפּגעהאָנגן דעם קאָפּ, דערנאָך װען זײַן כּבוד האָט אים געלאָזט האָט ער זיך צושטײַטלעך אַראָפּגעלאָזט פֿון זײַן בענקעל ביז ער איז געזעסן אונטערן טיש. געװײנט האָט ער אָבער נישט. ער האָט מן הסתם נישט פֿאַרגינט דעם פֿאָטער. אַזױ איז ער געזעסן ביז אין מיטן קבלת שבת װען דער טאַטע האָט אים פֿרײַנטלעך אױפֿגעהױבן און אױפֿגעזעצט אױפֿן בענקל.

נאָכן דאַװענען גײט אַ טאַטע מיט זײַנע צװײ ייִנגלעך אַהײם און ער דערצײלט זײ אַז דער אײבישטער האָט געהײסן ר׳ שמעון בן יוחאי צוריק אַרײַנגײן אינעם הײל נאָך ער האָט פֿאַרברענט צװײ מענטשן, װײַל װען נישט װאָלט ער חרוב געמאַכט דער װעלט. שבת אינדערפֿרי אױפֿן װעג אַהײם רעדט אַ טאַטע מיט זײַן זין װאָס ר׳ טרפֿון האַלט אין דעם ענין פֿון הדסים. איך קען דעם טאַטן װײַל ער איז אַמאָל געװען מײַן מלמד און ער איז געװען אַ שרעקלעכער שלעגער. ער איז הײַנט נאָך אַלץ אַ מלמד כאָטש איך האָב געהערט אַז ער שלאָגט שױן נישט. גײ גלײב.

אױפֿן װעג דאַװענען מנחה גײט נאָך אַ פֿאָטער מיט זײַן זין און דער זין פֿרעגט, 'װיטש קאַר דיד ד'זיזוס דרײַװ?' און דער טאַטע ענטפֿערט 'ד'זיזוס דידנט דרײַװ, מען.'

שװימן און קנופּן ציצית

פֿון די אײנציקסטע פֿאַרװײַלונגן װאָס די חסידים פֿאַרגינען זיך און זײערע קינדער צו טאָן אינגאַנצן אָן שולד געפֿילן, איז שװימן. נישט װײַל מען קען זיך חלילה דערטרענקן׃ פֿאָרזיכטיקײט איז בדרך כּלל נישט קײַן חסידישע פֿאַך. אײנס װײַל 'עס פּאַסירט דאָך קײנמאָל נישט' און צװײטנס װײַל 'און אַז עס װעט פּאַסירן מײנסט דו װעט עס מאַכן אַ חילוק? אַז ס'איז באַשערט איז באַשערט.' דערפֿאַר זענען פֿײַער אַרױסגענג זאַכן װאָס מען האָט נאָר אין זינען װען ס'קומען אינספּעקטאָרס, און אױך נאָר די שׂונאי ישראל פֿון זײ, רײנקײט איז אַזאַ פּריאָריטעט אַז געלבזאָכט (העפּעטײַטעס בלע"ז) איז אַן אָפֿטער גאַסט און פֿיל מאָל אַן אײַנװױנער אין אונזערע קהילות, און כּינים זענען דאָ בײַ אונז מער װי בײַ מכּת מצרים.

שװימן איז אָבער אַ יחסן װײַל די גמרא זאָגט חייבֿ אדם ללמד את בנו לשוט. דערפֿאַר זען אַסאַך אײַן אַז אַ קינד דאַרף זיך לערנען שװימן און אַן ערװאַקסענע מעג אױך כאַפּן אַ שװים אָן דערמיט הײסן אַ יוצא דופֿן. נאָך אַ מזל אַז די תורה זאָגט ואכלת ושבעת װײַל װען נישט װאָלט מען אױסגעגאַנגן פֿאַר הונגער. און ס'טוט מיר װײ צו טראַכטן װאָס װאָלט פּאַסירט װען די תורה זאָל נישט זאָגן ודבק באשתו.

אַז די קינדער זאָלן גײן שװימן אין שול שעהן איז אָפּגערעדט אַז ס'איז נישט דאָ װאָס צו רעדן. ס'איז קױם דאָ צײַט צו דאַװענען און לערנען חומש, משניות, גמרא, קיצור, ארחות צדיקים און אַ האַלבע שעה ענגליש אױך. דערפֿאַר נעמן זיך עלטערן צאַם און מאַכן גרופּעס. װיבאַלד אַז שװימן רירט אָן אין קדושה ענינים און דער לערער איז אַ גױ האָבן די באַשליסערס באַשלאָסן אַז ס'מוז זײַן אַן עלטער עומד על גביו. מצידי איז דער לערער באַגלײבט אָבער װאָס זאָל איך טאָן אַז די אַנדרע פֿאַרלאַנגן. און אַזױ האָט דער מסבב כּל הסבות צוגעברענגט אַז יענער מיטװאָך איז געװען מײַן װאָך צו גײן מיט די קינדער.

איך האָב מיך מיטגענומן אַ בוך צו לײנען, 'אַנז׳עלעס אַשן'. איך האָב אױך גענומן אַ זעקעל װוּ איך זאָל עס קענען אײַנפּאַקן אַז נישט יעדער װאָס קומט אַרײַן זאָל קענען געבן אַ קוק, 'װאָס לײַנט יענער אַפּיקױרעס?' אַזױ װי איך קום אַרײַן קומט אַרױס אַ פֿאָטער פֿונעם פֿריערדיקן חבורה און דרײט די ציצית אױף אַ טלית קטן װאָס ער האַלט אין מיטן קנופּן.

*******************************

איך מוז מודה זײַן אַז ס'האָט מיר אַ שטאָך געטאָן. נישט װײַל איך האָב געװאָלט קנופּן ציצית׃ לא מיניה ולא מקצתיה. אָבער מצד שני טו איך עס אױך נישט אין גאַנצן אױסשליסן. אַז איך דערװײַטער מיך במחשבה, בדיבור און אַביסל במעשה פֿון חרדישקײט איז עס נישט װײַל איך האַלט אַז זײ לעבן אין אַ טעות. אַ טעות קען נאָר זײַן אַז ס'איז דאָ אַן אמת און היות ס'איז נישט דאָ קײַן אמת קען קײנער נישט לעבן אין אַ טעות.

די טראַדיציע װי רײַך עס זאָל נישט זײַן קען עס אָבער נאָר עקזיסטירן מיט אַ פּרימיטיװקײט און אַן אינטערטעניגונג פֿון מוח. אַז איך בין דערמיט אױפֿגעצױגן געװאָרן האָב איך דערמיט אַ שייכות און איך װײס אַז ס'ליגט דערין אַ טעם, כאָטש נאָר װי כרײן פֿאַר אַ װאָרם. דער טעם און דער בענקעניש צו מײנע אומשולדיקע יאָרן װען דעם רבינס טיש איז געװען דער צענטער פּונקט פֿונעם װעלט און תורה איז בײַ מיר געװען די בעסטע סחורה װעלן מיר קײנמאָל נישט איבערלאָזן. און כאָטש אפֿילו דעמאָלסט האָב איך געצװײפֿלט, האָב איך אָבער געשטרעבט צום פּינטעלע אמת װאָס איך האָב געמײנט עס איז צו דערגרײכן.

זײַן ציצית קנופּן האָט אױך אין מײַנע אױגן עפּיטאָמיזירט דער התגברות פֿון יחידיש לעבן איבערן ציבוריש לעבן װאָס קאַראַקטעזירט ייִדישקײט. װי מער דער ציבוריש לעבן שטאַרקט זיך און אונזער צײַטן און אַ ייִד אָן אַ צדיק, אַ רבי, אַ גדול הײסט שױן כּמעט נישט אַ ייִד, אַזױ װערט דער ציבוריש לעבן מער פֿעהיג אױסצונוצן און אױסצומעלקן די צאן קדשים. און אַזױ האַלט עס טאַקע הײַנט אַז דער ציבוריש לעבן איז דעקאַטענט און דער רעליגעזער פֿירערשאַפֿט גײסטעריש און מאָראַליש באַנקראָט. דער בור ברשות הרבים װאָס דער פֿירערשאַפֿט גראָבט אױף איז דער גורם אַז דער רשות היחיד װערט אױך אַ גריב. דערפֿאַר איז דער בענקעניש צו ציצית קנופּן אַ בענקעניש צו אַ סימבאָל פֿון אַ רײַכע אָטנאָמישע ייִדישקײט װאָס איז אומאָפּהענגיק אין אַ פֿירערשאַפֿט און װענדט זיך אױפֿן יחיד. נישט נאָר דער יחיד געטרױט זיך אַלײן נאָר ייִדישקײט געטרױערט אים אױך און זעט אין אים, און נישט אינעם עסקן און אינעם צדיק, דער שומר פֿונעם עתיד.

ס'ליגט אָבער אין דעם נאָך מער. דער חלק המעשׂה פֿון ייִדישקײט װאָז ליגט אין דרײען די תפֿילין, שאָקלן דעם לולב, האָרכן דער שופֿר, זיצן אין סוכה און אַזױ װײַטער ליגט אױך אין דרײען די ציצית. פֿוּון אױבן אױף קען דאָס אױסזען װי אַנטי אינלעקטטואַליש און רײן מצוות אַנשים מלומדה. בפֿרט צו אַזױנע װי איך װאָס דער קאָנטראַסט צװישן דער חלק המחשבה און דיבור צי מעשה לאָזט אונז לכאורה מיט אַ דאָפּלטן תיובתא. הלמאי אַז איך גלײב אַזױ װײניג שטעל איך מיך אַװעק יעדען טאָג און טשעפּשע מיט די ליפּן, און היט שבת און לײג תפילין, און עס כּשר?

װי געװענדלעך האָבן דערצו חז"ל אַ תשובֿה. זײ דערצײלן אונז אַז גאָט שטערט עס גאָרנישט. אדרבה, ער זאָגט הלוואי אותי עזבֿו ותורתי שמרו. הלוואי, זאָגט דער באַשעפֿער, װאָלטן זײ מיר איבערגעלאָזט אָבער מײַן תורה פֿאַרהאַלטן. נו, באַשעפֿער, איך האָב פֿאַר דיר גוטע נײַעס׃ איך האָב דיר מער װײניגער געשאָנקן דײַן װוּנטש. דיר האָב איך כּמעט אינגאַנצן איבערגעלאָזט און דײַן תורה טו איך כּמעט אינגאַנצן אײַנהאַלטן. און װאָס איך טו נישט אײַנהאַלטן איז אין דער זעלבער פּראָפּאָרציע װי איך האָב דיר נישט איבערגעלאָזט.

אין די אני מאמינס גיט מען אײַך אַ אַבסאַלוטן פּרעראָגאַטיװ׃ גלײבט װיאַזױ איר װילט, אַז איר װילט דווקא לאָזט דעם באַשעפֿער איבער אינגאַנצן. אָבער זײַנע געזעצן האַלט אײַן. זײַט ממשיך דער טראַדיציע און טראָגט װײַטער דעם פֿינק און, יאָ, קנופּט װײַטער די ציצית.

אבֿות מלאכות ארבעים חסר אחת

שבת אין־דער־פֿרי װען מײַן בני בית איז נאָך געשלאָפֿן קומט אַרײַן צו מיר מײַן טאָכטער און װײַזט מיר אַז אירע 'בעדז' איז אַראָפּגעפֿאַלן פֿון אירע פּידזאַמאַ און איך זאָל עס איר צוריק אַרױפֿלײגן. מיר איז באַלד אײַנגעפֿאַלן צי מען מעג דאָס טון אױף שבת. איך האָב איר פּראָבירט זאָגן באַלד אָבער זי האָט זיך נישט געלאָזט. אַז זי װאָלט פֿאַרפֿירט װאָלט זי יעדן אױפֿגעװעקט.

האָב איך האָב געהאַט אַ פּאָר ברירות.

די חסידישע ברירה׃ איך װאָלט איר געקענט זאָגן 'לאָז אָפּ! דער אײַבישטער לאָזט נישט' (װי איך האָב אַמאָל געהערט אין שול), און אַז זי װאָלט צו פֿיל פֿאַרפֿירט װאָלט איך איר געזאָגט 'אַז די הערסט נישט אויף צו װײַנען כאַפּסט די אַ פּאַטש' (פֿיל מאָל געהערט) אָדער איר געבן אַ קענדי און האָפֿענטליך װאָלט דאָס איר אָפּגעשטילט.

די ליטװישע/ישיבֿישע ברירה: איך װאָלט באַלד געלאָפֿן צום שאַנק כאַפּן אַ שמירת שבת כּהלכתה נאָכצוקוקן צי מען מעג אַרײַן שטעקן אַ 'בעדז' אין אַ קלײד אױף שבת. דאָרט װאָלט איך אפֿשר געזען אַז מען מעג און ס'װאָלט זיך בײַ דעם געענדיקט. ס'קען אָבער זײַן אַז איך װאָלט געזען אַז ס'איז אָסור אָדער ס'איז גאָר אַ מחלוקת צװישן ר' שלמה זלמן און רבֿ אלישובֿ. זײענדיק אַ ליטװאַק װאָלט איך סײַװי מחמיר געװען און ממילא צי אַ מחלוקת צי גלאַט אסור איז נישט מער װי אַקאַדעמיש. װאָלט איך מסביר געװען פֿאַר מײַן טאָכטער אַז אין תורה שטײט נײַן און דרײַסיק מאָל עבודה און מלאכה, און אַז ס'איז נסמכה לא תבערו אש צו מלאכת המשכּן, איך װאָלט איר אפֿשר אפֿילו אַרײַן געװאָרפֿן אַז הבֿערה לחלק יוצאת, און אַז אין דער משכּן האָט מען צוריסן די יריעות־עזים און דער תּחש פֿעל, און אַז אַרײַן לײגן אַ 'בעדז' אין אַ פּידזאַמאַ הײסט רײַסן און האָפֿענטליך װאָלט זי פֿאַרשטאַנען אַז ס'רעדט זיך פֿון אַן איסור סקילה און װיבאַלד ס'איז אַ לא תעשה זענען נשים אױך מחוייבֿ און זי װאָלט מסכּים געװען צו גײן אַ פּיזאַמאַ אָן אַ 'בעדז'.

די 'אַרטסקראָל'/ר' אביגדור מילר ברירה׃לױט דער שיטה װאָלט איך מיך אַראָפּ געזעצט אױף דער ערד צו זײַן דער זעלבער הײך װי מײַן קלײן מײדעלע. מיט אַ שמײכל פֿון אױר צו אױר כּאילו איך בין פֿאַרשטײנערט נאָך צװײ דרײַ 'דזױנטס' װאָלט איך אָנגעהױבן 'שעפֿעלע, נשאָמעלע, יו מאָסט אָנדערסטענד זע קײַנדנעס אָװ האַשעם.' און איך װאָלט איר מסביר געװען װאָס פֿאַר אַ 'כעסעד' עס איז אַז אונזערע אױסעדערװעלטע פֿאָלק איז געבענטשט מיט אַ שבת קודש װאָס קײַן שום פֿאָלק אין דער װעלט פֿאַרמאָגט נישט און װי אַלע פֿעלקער אין דער װעלט פּײגערען נאָך אונזערע שבת. עס קען זײַן אַז זי װאָלט זיך דערמאַנט אַז בײַ איר איז דער בעסטער חלק פֿונעם שבת דער מוצאי שבת װען זי גײט צום באַבען האָב פּיצאַ מיט פֿרענטש פֿרײַז. איך װײס אָבער אַז װען מענטשן זאָגן נאָך ר׳ אביגדורן לאָזן זײ זיך נישט װערן אָפּגעװענדט מיט אַזעלכע נאַרישקײטן װי אײגענע איבערלעבונגן. דערנאָך װאָלט איך איר אַרומגענומן און געהאַלדזט און איר געזאָגט 'זיס איז האָ מאָטש האַשעם לאָװס יו' װײַל זי איז מסכּים זיך אָפּצולאָזן פֿונעם 'בעדז', און איך וואָלט איר צוגעגעבן אַ הײסן קוש אױפֿן שטערן. אַז ס'װאָלט נישט געפּועלט װאָלט איך געדאַרפֿט צוגעגעבן װאָס פֿאַר אַן עבֿירה אירע בעדז קען אָנמאַכן און דער יצר הרע האָט זיך פֿאַרשטעלט פֿאַר װיני אױפֿן בעדז און אַז אַלע מלאכים װעלן װײנען אױף אירע עבֿירה.

דעם אַנדרען דרך׃איר קענט דאָס רופֿן דער רעפֿאָרמער דרך, צי דער שקאָצישע דרך, צי דער גױישע דרך. בקיצור װיאַזױ עס געפֿעלט אײַך. נעמן דעם בעדז אַרײַן שטעקן אין פּיזאַמאַ און שלום על ישראל. זי װײסט פֿון גאָרנישט, מיר װאָלט יאָ אַביסל געקיצלט אָבער נישט אױף צו לאַנג און כּל־טובֿ.

און װאָס האָב איך געטון למעשה? דאָס לאָז איך איבער פֿאַר אײַך צו באַשליסן.
****************************************
שבת אין דער פֿרי בין איך געגאַנגן אױף אַ קידוש. זאָגט אײנער פֿאַרן בעל שמחה בת תּחילה סימן יפֿה לבנים. רופֿט זיך אָן דער בעל שמחה אַז ס'איז שױן זײַן צװײטער מײדל, זאָגט אַ דריטער, ´ע, די פֿאַרשטײַסט נישט, סימן איז בײַם ערשטן, יפֿה איז בײַם צװײטן און בײַ דער דריטער װעט מערטשעם זײַן בנים'. מיט אַזעלכע פּשטים װער קען אונז באַשלדיקן פֿון אונטרשעצן די נשים צדקניות?

נחת פֿון די קינדער

יענער װאָך איז געװען פֿאַר מײַנע ייִנגלעך דעם אָװענט װען עלטערן גײן טרעפֿן די רבֿיס. איך האָב נישט אַ סאַך צו דערצײלן װאָס איך האָב גערעדט מיט זײערע רביס װײַל די רביס אַלײן האָבן נישט אַסאַך צו דערצײלן. נישט חלילה װײַל מײַנע קינדער טױגן נישט. אדרבה איך הער פֿון זײ כּמעט נאָר גוטע גרוסן. אָבער צי מײנע חבֿרה זענען די בעסטע צי די ערגסטע אינעם כּתה װעט מײן מײנונג פֿון די חדרים זיך נישט טױשן. איך קען אײַך זאָגן אַז איך װאָלט אַסאַך פֿון די רעבעס אפֿילו נישט געדונגן אױף בײביסיטערס און איך שעם מיך אַז פֿון דעסטװעגן גײן ח. און ל. צו זײ אין חדר. אַז ס'איז דאָ אײן שטח װי ליצנות און הומור װערט פֿון מיר נעלם איז עס אינעם זעלבן שטח װי איך דאַרף עס אין װיכטיקסטן: דער ערציאונג פֿון קינדער, איבערהױפּט ייִנגלעך.

ס'איז אין מײַן מײנונג נישט קײַן גוזמא צו זאָגן אַז מיר חסידים האָבן צװישן די ערגסטע אױב נישט דאָס ערגסטע ערציאוננג סיסטעם אין דער װעלט. פֿאַר איר שפּרינגט אױף אין כּעס אױף אַזאַ דערקלערונג הערט מיך ערשט אױס. איך רעד נישט פֿון גרױסע חלקים פֿון אַפֿריקע צי אַזיע װוּ קינדער גײן אין גאַנצן נישט אין שולע װײַל אין אַזעלכע פּלעצער עקזיסטירט בכלל נישט קײַן ערציאונגס סיסטעם. איך רעד אױך נישט פֿון אורבאַנער צענטערן אין ערשט װעלטיקע מדינות װוּ פֿילע שולען זענען פֿול מיט נאַרקאָטיקס און געװאַלט מעשים, װײַל דאָרט איז דאָ אַסאַך טרואַנטן און אױך הא גופא אַז ס'איז דאָ די זאַכן װילן סײַ קינדער און סײַ לערערס נישט לערנען. איך װיל אָבער אַז ס'זאָל מיר עמיצער װײַזן נאָך אַ סיסטעם װוּ אַלע קינדער זענען כּמעט אַלע טאָג אָנװעזען אינעם שולע און װוּ די פּראָבלעמן פֿון נאַרקאָטיקס און כּלי זײן עקזיסטירן כּמעט נישט, און פֿון דעסטװעגן לערנען און קענען קינדער אַזױ װײניק, אָדער אַ פלאַץ װוּ לערערס האָבן רובא דרובא נישט קײַן שום בילדונג אױף װיאַזױ און װאָס צו לערנען מיט קינדער, װוּ עס פּשוט עקזיסטירט נישט קײַן שום לערן פּראָגראַם חוץ אַז פֿאַר אַ יאָר האָט מען געלערנט ביז פּסוק ג', הײַ יאָר ביז שני און איבער אַ יאָר אין פֿרײדן ביז שלישי, װוּ קינדער זיצן שעות לאַנג און װערן צוזעצט פֿון שװױלטאָג. ווײַזט מיר נאָך אַזוינס.

גילויִ דעת ומסירת מודעה; שחרית

ראשית כּל האָב איך אַ װיכטיגע מעלדונג צו מאַכן. ס'האָט מיר געשריבן אַ לײענער אַז ער האָט פֿאַרשטאַנען אַז װען איך האָב געשריבן אַז איך גײ נישט אין שול משבת לשבת האָב איך געמײנט עד ועד בכלל. װיל ער װיסן װאָס איך טו אױף שבת קודש אַז איך גײ נישט אין שול. כּדי איר זאָלט חלילה נישט זײַן חושד בכּשרים, מוז איך מוסר מודעה זײַן אַז איך האָב געמײנט עד ולא עד בכלל און אוודאי שבת קודש גײ איך אין שול. מײַן קאָרעספּאָנדענט איז אָבער אױך גערעכט װײַל װאָס איז דען דאָ צו טון חוץ פֿון דעם. טאַקע פֿאַרדעם ענטפֿערט דער מלאך רע אמן בעל כּרחו. יעצט פֿאַרשטײ איך אױך בעסער װיאַזױ די תלמודיסטן האָבן אפֿילו געקענט קלערן אַז ולא עד בכלל. זײערע דרײקאָפּישע חקירות קומן אױך אַמאָל צו נוץ.

און נישט בלױז שבת גײ איך אין שול. זײט דעם צװײטן טאָג ראש חודש גײ איך שױן יעדען אין־דער־פֿרי דאַװענען שחרית. ס'האָט זיך אָנגעהױבן ראש חודש, מצוה גוררת מצוה און הײַנט האָב איך שױן אַ חזקה פֿונעם דריטן מאָל אין אַ רײַ גײן דאַװענען. אױף ראש חודש האָב איך געדאַװענט מיט די גאָר שײנע ייִדען אין זײגער האַלב עלעף. אין דעם מנין האָט געדאַװענט דער קאַזינאָ שפּילער װאָס איר דאַרפֿט אים נאָר גריסן אַ גוט מאָרגן בעט ער אײַך צו איר קענט אים אפֿשר באָרגן ביז סוף װאָך אַ פֿופֿציקער, אָדער לכל הפּחות אַ צװאָנציקער. און אַמאָל קען ער אײַך בעטן אַפֿילו אָן אַ גוט מאָרגן. אױך בײַ דעם מנין האָט געדאַװענט דער פּסיכאָלאָג. ער טוט אינעם ענין פֿון בֿחורים װאָס גײן אַראָפּ פֿונעם דרך. ער 'פֿאַרשטײט' צו בחורים. ער האָט אױך אַ חוש צו פּסיכאָלאָגיע. פֿון װוּ װײס איך דאָס? װײַל דער בעל דבר אַלײן האָט מיר דערצײלט. איך האָב אים פֿאָרגעשלאָגן אַז ער זאָל זיך גײן לערנען אַ קורס אָדער לכל הפּחות לײענען ביכער אינעם נושא, האָט ער מיר געזאָגט אַז ער דאַרף נישט. ער האָט אַזאַ חוש דערין אַז ער מאַכט אױף אַזאַ ביך און קוקט אַ פּאָר בלעטער דאָ און דאָרט און ער װײסט שױן באַלד מאי קא משמע לן דעם ביך.

בײַם איבערטון די תפֿילין פֿון רש"י צו רבינו תם פֿאַר מוסף האָב איך אינטערגעהערט אַ שמועס פֿון צװײ יונגעלײַט. אײנער האָט געװאָלט טענהן אַז משנכנס אדר מרבין בשמחה איז פּשט אַז פֿון אדר און װײַטער דאַרף מען זיך אַלץ מער פֿרײען ביז מען קומט אָן אין אבֿ און דעמאָלסט פֿרײט מען זיך װײניגער און װײניגער ביז מען קומט װידער אָן אין אדר. לױט דעם פּשט הײסט עס אַז שבט איז דער טרױעריקסטער חודש און תמוז דער פֿרײליכסטע. דער צװײטער יונגערמאַן האָט אים באַלד אָפּגעװענדט מיט צװײ קשיות: אײנץ זאָגט ער אַז דער מערהײט פֿון שמחה באַשטײט פֿון געװיסע זאַכן׃ צום בײַשפּיל האָבן אַ געריכט מיט אַ גױ אָדער אָנהײבן צו בױען אַ געבײדע. און לױט דעם פּשט איז עס לאו דווקא אדר נאָר אַנדרע חודשים אױך. װײטער האָט ער אים געטענהט אַז אױב דער שמחה װערט אַלץ גרעסער און גרעסער הײסט עס אַז אייר איז נאָך פֿרײליכער װי אדר, און אייר װי יעדער װײסט טרױערט מען נאָך די תלמידים פֿון ר' עקיבא. דער מפלפּל איז געבליבן מיט דער צונג אין דערױסן און דער אַנדרע האָט אָנגהױבן צו דרײען רבינו תם'ס רציעות אױפֿן אָרעם.

װיבאַלד ראש חודש דאַװענט אַן אבל נישט פֿאַרן עמוד איז צוגעגאַנגן אַ רעבישע אײניקעל אָבער אַזאַ מיט אַ שװאַכער פּראָװינענץ. דאָס הײסט אַז כאָטש טעכניש שטאַמט ער פֿון קדושים וטהורים האָט זײַן פֿאָטער זיך נישט נוהג געװען ברבנות אָבער דער זין װיל עס יעצט װידער מחדש זײַן. דערפֿאַר דאַװענט ער מיט אַ רבישן נוסח, און ער זאָגט אָן זײַנע קינדער װען זײ קריגן זיך מיט אַנדרע ייִנגלעך אין שול 'די דאַרפֿסט פֿין עם נישט מױרע האָבן. דאַן זײַדע איז געװען אַסאַך גרעסער פֿין זאַנס.' אַז דער אַנדרע ייִנגעל האָט שכל ענטפֿערט ער אים 'מאַנץ איז גרעסער װי דאַנץ.' פֿון הינטן האָט אָבער געדאַװענט אַ ריכטיקער רעבישע אײניקעל מיט אַלע מפֿרשים. דער בעל תפֿילה פֿירט געשעפֿטן, ער האָט שױן אָנגעזעצט, מען האָט אים שױן אַפילו אַמאָל אַרעסטירט. דער אַנדרע בנן של קדושים איז אַזױ אָטענטיש אַז נישט נאָר ער האָט קײנמאַל נישט געאַרבעט אין גלײַכע געשעפֿטן נאָר אפֿילו קרימע געשעפֿטן האָט ער אױך נישט געמאַכט. ס'קען גאָר זײַן אַז ער װײסט נישט װיאַזױ עס זעט אױס אַ צורת מטבע. עד כּדי כך. ער גײט אַ געבלומטע בעקיטשע אין דער װאָכן, דער בעל תפֿילה האָט אַ פּשוטע רעקל מיט גלײכע קעשענעס; ער האָט אַ זילבענער גאַרטל אױפֿן טלית אַרום זײַנע לענדן, דער בעל תפֿילה האָט ניטאַמאָל אַ זילבענער עטרה; ער גײט שװאַרצע זאָקן, דער אַנדרער לאַנגע הױזן. איך װײס נישט צי יענער איז אַן אײניקל פֿון ר' מאָטעלע אָדער ר' מעכעלע, ר' לײביש צי גאָר ר' מױשעלע אָבער אַז ער איז אַ טאַטעןס אַ קינד איז לית מאן דפּליג. דער געװאָרענער דאַרף זיך אין אים אָנקלעבן װײַל נאָר אַזאַ אײנער קען אים געבן אַ הכשר אַז אױך ער געהער אין דעם קרײַז. דערפֿאַר נאָך דער אמתדיקע אײניקעל טרעט אױס שמונה עשרה לױפֿט דער בעל תפֿילה, װאָס איז שױן אין זײַנער הױכער פֿערציקערס, צום אַנדרן זײַט בית מדרש און מאַכט אַ לענקס און אַ ברײטס אַז ער װאַרט אױפֿן צדיק אין די נידעריקע צװאָנציקער.

בײַם אַרױס גײן פֿון בית מדרש הענגן אױף הענגערס אַלע מאַנטלען אױסגעשורהט װי אין אַ שנײַדערײַ. נײַנציק פּערצענט זענען אַלע די זעלבע מאַנטלען, און די איבעריקע צען פּערצענט זענען דער זעלבער לענג און דער זעלבער שניט. נאָר װאָס דען? דער װאָס װיל אַרױס װײַזן זײַן אינדעװידיואַליסטישקײט װעט קױפֿן אַ װאָלענע געפֿיל מאַנטער שטאָטס אַ שײַנעדיקע פּאָליעסטער. ס'איז אױכעט שװאַרץ און לאַנג און שװער אָבער דער קלײנע ענדערונג איז זײַן אַקט פֿון קעגנשטעל. איך פֿאַרשטײ בעסער דער גמרא אין אלו מציאות אַז תלמידי חכמים גלײבט מען בטבֿיעת עין. עם־הארצים גײען בלױע און בײדזע און רױטע מאַנטלען אָדער דזאַקעטן, און ס'קען זײַן פֿון לעדער אָדער װאָל אָדער 'פֿליס', ממילא איז זײערע אױג נישט אַזױ אײדל צו דערקענען קלײנע חילוקים. אַ תלמוד חכם אַז ער גײט אַרײַן אין מקווה און קומט נישט אַרױס מיט אַ צװײטנס קלײדער, אָדער אַז ער קומט אַהײם אין זײַן אײגענער מאַנטעל איז עס נאָר װײַל ער האָט אַ חוש אין די אױגן.

אַ גוט חודש אײַך אַלע און זאָגט פֿאַר מיר אַ קאַפּיטל תהילים אַז איך זאָל אײַנהאַלטן מײַן נײַע מנהג פֿון גײן אַיעדער אין־דער־פֿרי אין שול ארײַן. אמן!

קצבים, פֿישערס און בעקערס

אײַנקױפֿענדיק אױף שבת דערצײל איך פֿאַרן פֿישער אַז מײַן זינס מלמד האָט אים געזאָגט אַז ס'איז פֿאַראַן דומם, צומח, חי און מדבר און העכער פֿון אַלע שטײט דער ייִד. זאָג איך פֿאַרן פֿישער אַז איך האָב אים באַלד געזאָגט אַז ס'איז נאַרישקײטן און מיר זענען מיר נישט גרעסערע מיוחסים פֿון אַנדרע. זאָגט מיר דער פֿישער 'הײסט עס אַז די לײקענסט נישט נאָר אין צדיקים און רבנים נאָר אינעם באַשעפֿער אױך'. פֿרעג איך אים צי װען ער גײט אין מאַרק צי ער האַלט אַז ער שטײט העכער פֿון די סוחרים אױפֿן צװײטן זײַט פֿונעם בודקע. זאָגט ער אַז יאָ ווײַל זײ רעדן אַזױ געמײן און דערפאַר האַלט ער זיך העכער פֿון זײ. פֿרעג איך אים און װאָס איז מיט דער יונגערמאַן װאָס אַרבעט בײַ דיר װאָס גײט שבת מיט די פּיאות אַראָפּגעלאָזט און מיט װײַסע שטרימפּ, און ער האָט אױך נישט קײַן זױבער מױל. און אױב ס'איז בלױז װײַל זײ רעדן מיאוס האָט עס דאָך נישט צי טון צי מען איז אַ ייִד צי אַ גױ. פֿרעג איך אים װידער צי ער האַלט אַז ס'איז דאָ עפּעס אינטרינזיש װאָס מאַכט אַ ייִד שטײן העכער װי אַ גױ. הײבט ער אָן צי קעקעצען. זאָג איך אים 'דו האַלטסט נישט אַנדערש װי מיר און אַ גוטן שבת'.

דער בעקער זאָגט מיר אַז ס'זעט אים נישט אױס אַז משיח װען קומן. ער קען נישט גלײבן אַז אַלע גױים װעלן מיט אַ מאָל נעלם װערן. פֿרעג איך אים פֿון װי ער נעמט אַזאַ זאַך אַז גױים װעלן שטאַרבן װען משיח קומט. װײסט ער נישט אָבער אַלץ האַלט ער אַז װאָס עס איז דאָס װעט בלײַבן און די אױסזיכטן פֿאַר משיח זענען שמאָל. דער קצבֿ איז בײז. די װאָס געבן אַ הכשר אױף זײַן יאַטקע האָבן אים פֿאַרדרײט אַ קאָפּ איבער װאָס ער מעג דאָרט פֿאַרקױפֿן אױסער פֿלײש. דערצײלט ער מיר װעגן אַ מאַכער אין דער כּשרות װאָס הײסט משה בעסער. 'האָב איך געזאָקט פֿאַר דעם מױשע פֿרעסער, הער מיך צי איך בין אַ קױען (כּהן) אין איך בענטש נאָר אין איך שעלט נישט, אָבער װאָס פֿאַר אַ רעכט האָסט די מיר צי זאָגן....' איך נעם מײַן רעשט, איך שמײכל זיך מיט אים און גריס אים כּל טוב.

ט. דערצײלט מיר אַז ער דאַװענט מנחה בײַם פֿיש געשעפֿט. איז דער מנהג אַז מען ציט אַראָפּ דער אײַזערנע שוץ אַז די מתפללים זאָלן נישט אַרױסזען דער גאַס און אױך כדי דער גאַס זאָל נישט אַרײַזען. יענער װאָך האָט מעורר געװען אַ יונגערמאַן אַז מען ציט נישט גענוג אַראָפּ דעם אײַזן און װיבאַלד מזרח איז אין דער ריכטונג פון דער גאַס איז װען מען דאַװענט קען מען זען די פֿיס פֿון די עוברים ושבים, אָדער בעסער געזאָגט די עוברות ושבות. האָט ער מעורר געװען אַז מען דאַרף אַראָפּ ציען דעם אײַזן בין אונטן. מײנט איר אַז אײנער האָט אים געזאָגט 'קוק נישט' צי 'אַז ס'געפֿעלט דיר נישט זיך דיך אַן אַנדרע שול'? אַ נעכטיגן טאָג. דאָס איז דער מזל פֿון כּלל ישראל אַז אַלץ געװינען די פֿרומערע. אינדװידיואַל װעט זיך יעדער אָפּרעדן אָבער קאָלעקטיװ װעלן זײ אַלע נאָכגײן װי לעמינגס איבערן באַרג.