הדרכה לאברכים

הײַנט אינדערפֿרי בײַם צאַמלײגן די תפֿילין איז מיר אױסגעקומן אונטערצוהערן גאָר אַן אינטערסאַנטער שמועס. אַ יונגערמאַן, ער איז שױן נישט אַזױ יונג װײַל ער האָט לעצטענס חתונה געמאַכט זײַן ערשטער קינד און פֿון דעם קענט איר מאַכן אַ שמע־מינה אַז ער איז צום מערסטענס אײנס ,צװײ און פֿערציק. העמד אדם על חזקתו און ער איז אװדאי געװען אין דער געגענט פֿון צװאָנציק װען ער האָט חתונה געהאַט. שטעל אים װײַטער אױפֿן חזקה אַז ביז אַ יאָר האָט ער געמאַכט אַ שמחה, לײגט צו אַביסל קאָפּ און רעכענט אױס אַז זײַן טאָכטער איז מן הסתם אַרום די אַכצן װײַל װען נישט װאָל מען שױן גערעדט דערפֿון ומכלל לאו אתה שומע הן, האָבן מיר דערפֿון אַ קיימא לן אַז ער איז מן הסתם נאָך פֿאַר די בינה. לכל היותר האָט ער עס קױם באַקומן און ער לײענט נאָך דאָס האַנטביך װיאַזױ מען ניצט עס.

גײט ער צו צו אײנס פֿון די פֿרישע יונגעלײַט. ער, כּלומר דער בעל הבינה, איז פֿון די װאָס פֿאַרמאָגן אַ געװאַלד חכמה און דעת, אַזױפֿיל אַז כאָטש זײ רעדן געהעריק מיטן עולם האַלטן זײ אַסאַך צוריק װײַל זײ גלײַכן נישט אינגאַנצן דעם עולם. 'ע, װער װעט מיר דאָ דען פֿאַרשטײן' טראַכטן זײ בײַ זיך װען ס'קומט זײ אױפֿן צינג אַ פּערלטשטײן, אַן אָטענטישע שטיק חכמה. זײ דרײען זיך אַרום װי ר' נחמנס װאָס זיכן אַ ר' נתן.

קומט אָבער אַרײַן אין שיל אַ פּנים חדשות, אַ גאַסט פֿון חוץ־לארץ, אַ ירושלימער משולח, אַ מחותן, אַ שליחא דרחמנא אָדער, װי אין אונזער פֿאַל, אַ פֿרישע יונגערמאַן איז בײַ זײ יום־טוב. זײ שטעלן זיך צו סמוך ונראה ונשמע, לאָזן פֿאַלן פֿון די זעלטענע פּערל װערטער װאָס סתם אַזױ האָבן מיר די בני מתא נישט די זכייה צו הערן, לאָזן פֿאַלן אַ בליק צום גאַסט צי ער האַלט מיט, צין אים אַרײַן מיט די אױגן אינעם שמועס אַרײַן און מיטאַמאָל זענען זײ מיט יענעם פּאַניעבראַט און לאָזן אים נישט צורו. אַנדרע רופֿן דאָס קירוב רחוקים.

גײט אונזער בן בינה און שטעלט זיך צו צו חתן דינן, אַ פֿרישע יונגערמאַן, נאָרװאָס חתונה געהאַט מיט אַ האַלץ פֿיל מיט ליבע־נגעים. אַ גוזמא, אָבער מיר רעדן דאָ נישט פֿון אַ שנה ראשונה, קױם אַ חודש ראשונה. דער פּלאַסטיק פֿון זײַן טלית באַרטל האָט קײן קנײטש נישט, זײַנע רבינו תם רצועות גלאַנצן, זײַן טלית שמעקט פֿון מאָל־באַלן און ער קוקט נאָך אין סידור צו זאָגן מה יקר. מען האַלט שױן נאָכן דאַװענען װען אײנער זינגט זיך אונטער בשעת ער דרײט די רצועות, נאָך אײנער דערצײלט חידושים פֿון דער ראַדיאָ, אַ סאַך זאָגן דעמאָלסט די זעקס געדענקענישן, די דרײַצן גלױבונגן און פּרשת המן און דער בן־ארבעים־לבינהניק גײט צו צום יונגעמאַנטשיק אים אַביסל מקרב זײַן. אױף אָנצוּװאַרעמען דעם שמועס הײבט ער אָן 'ס'איז דיר געלונגן אַרײַן צו גײן אינעם כּולל?' איך האָב נישט מצליח געװען צו הערן פֿון װעלכן כּולל מען האָט גערעדט. דער בן בינה האָט געװאָלט װיסן 'האָסט דיך געדאַרפֿט בעטן?'

דערנאָך מערקט ער אַז אױפֿן יונגערמאַנס רעקל פֿעלט אַ קנעפּל. 'װען מאַן װאַב פֿלײגט ביגלן מאַנע העמעדער, יעצט מאַכט עס אַ גױטע, זי האָט שױן נישט קאַן כּוח, אַז איך האָב עס אָנגעטין און איך האָב באַמערקט אַז זי האָט נישט ציגענײַט אַ קנעפּל װאָס זי װאָלט געדאַרפֿט באַמערקן אַז ס'פֿײלט האָט איך עס אַװעקגעטראַסקעט אַז זי זאָל עס פֿאַררעכטן. איך האַלט נישט זאָלסט אַזױ טין אָבער אַזױ האָב איך געטין.'
——————————————————————————————
מיט אַפּאָר טעג צוריק האָט זיך בײַ מיר געמאַכט אַ שאלה. איך װעל נישט אַרײַנגײן אין מער פּרטים וכּבוד אלקים הסתר דבר אָבער דער מבין װעט שױן יבינען פֿון דאָס קעפּל במה דברים אמורים. און אַז ער װײסט נאָך אַלץ נישט זאָל ער קוקן אױפֿן לוח און זען װעלכע פּרשה מען װעט לײענען די װאָך שבת. און אַז פֿון דעם װײסט ער אױך נישט זאָל ער אױפֿמאַכן די צײַטונגן אָדער לײענען דער לוח מודעות אין שיל װעט ער שױן באַלד זען דער אָנשיקעניש פֿון שיעורים אין 'הלכות הנחוצות לכל בית יהודי' און אַלעס װעט קלאָר װערן.

דער נאַטירליכער פּלאַץ צו גײן פֿרעגן שאלות איז צו אַ רב. האָב איך אַ מנהג אַז װען ס'קומט צו די אינטימישע ענינים גײ איך אין ערגעץ נישט. ס'איז מער ענדערשער אַ חומרא װי אײדער זיך צו־נאַר לײגן פֿאַר אַ לאַנגע באָרד. כאָטש איך האַלט אײַן אַלע דינים, זעט מיר אױס דאָס גאַנצע געשלעפּ פֿון שאלות װי אַ סאָרט אונטערטעניקונג פֿון די מאַסן צו די רבנים, און מיטן זיך אױסטון פֿאַר זײ, פֿיגוראַטיװ גערעדט, טון זײ אײַננעמן אַ חלק פֿון אונז. כּלומר, מיט דעם װאָס װי די פֿרעש קריכן זײ אַרײַן אין די שלאָף־צימערן מיט דעם האָבן זײ אױף אונז אַ שליטה װיבאַלד אין ערגעץ קען מען זיך פֿון זײ נישט אױסבאַהאַלטן.

האָט זיך דאָס מאָל געמאַכט אַז איך האָב יאָ געדאַרפֿט פֿרעגן. איך מיז מיך מתוודה זײַן, און איך שטאָלציר נישט דערמיט, אַז איך האָב מיך פֿײַנט באַקומן און אױך פֿײַנט באַקומן די רבנים. צו דער תורה און די רבנן האָב איך נישט קײן טענות װײַל די תורה איז אינגאַנצן אומשולדיק אין דעם אַז די רבנן האָבן געמאַכט אַ באָרד דאָרט װוּ עס איז אַפֿילו קײן גאָמבע נישט דאָ. װײַטער די רבנן זײ זענען געזעצן און געמאַכט תגין לאותיות און געדרשנט דרשות לרחצה אָבער אין דער זעלבער צײַט פֿאַרנעמט נדה נישט מער װי אײן מסכת אין ש"ס.

בזמן הזה אָבער האָט מען אַרױפֿגעריקט די הלכות צום אױבן אָן און מען האָט אַרױסגענומן טהרת המשפּחה פֿון דער שלאָף־צימער און מען שלעפּט עס אַרום װי מרדכי אױפֿן פֿערד. װעלן מענטשן זאָגן, 'שובבי"ם,' 'ס'איז דאָך פֿון דער אר"י הקדוש,' 'ס'איז נישט קײן הײַנטיקע מעשות.' רבותי, װי װײַט איך װײס און פֿון אַלעס װאָס איך האָב געהערט און געלײענט אױפֿן ענין איז שובבי"ם צו טון בלױז מיט מאַסטורבאַציע. הײַנטיקע צײַטן האָט מען אַזױ טיף באַגראָבן אַלע סעקסואַלע באַציונגן אַז פּשוט צו מקיים זײַן דעם ודבק באשתו איז געװאָרן אַ האַלבע עבירה. צו דעם לעבן מיר אין אַ זמן װאָס מען איז פּאַראַנױד איבער הלכה. פּונקט װי דער אָנשיקעניש מיט הלכה ספֿרים האָט אָנגעברענגט אַז מען קען זיך קױם רירן אױף שבת אָן צו ערװעקן אַ פֿרישע שאלה אַזױ ברענגט מען אַרײַן טהרת המשפּחה אין דער זעלבער ספֿערע אַז פֿאַר מען געבט אַ קיש מיז מען ערשט לױפֿן פֿרעגן. דערצו איז דאָ דער פֿאַרברײַטערונג פֿון עסקי ציבור.

אױף אבות ובנים, דאָס לערנען פֿון טאַטעס מיט קינדער מוצאי־שבת און דווקא אין שיל, האָט מען גענומן אַ פּשוטע פּריװאַטע באַציונג צװישן טאַטעס און קינדער װען מען פֿאַרהערט די קינדער שבת צי מוצאי־שבת און מען האָט עס טראַנספֿערירט צום ציבורישן טאָפּ. און אַז ס'ליגט בײַ ציבור װערט עס באַלד אַ פּרנסה און אַז ס'װערט אַ פּרנסה װערט עס װידער פּריװאַט. דער חילוק איז בלױז אַז פֿריער איז עס געלעגן בײַ יעדער טאַטע אין די הענט און הײַנט ליגט עס בײַ די שליחי דרחמנא. ס'איז נישט אַנדערש בײַ די טהרת המשפּחה שיעורים. מען האָט שטענדיק אױסגעלערנט חתנים און מײדלעך זײערע הלכות פֿאַר זײ האָבן חתונה געהאַט און אַלעדיקט. איך געדענק נישט אַז די רבנישע דרשות ספֿרים זאָלן זײַן פֿיל מיט הלכות נדה. זענען געקומן די הײַנטיקע פֿירנעמערס און געפֿונען אַן אָפֿענעם טיר סײַ אױף נאָך מער צו אונטערטעניקן דעם עולם און סײַ אױף אַ פּרנסהלע אין דער זײַט אױך. קומט אַצינד יעדעס יאָר שובבי"ם און מען קען נישט פּטור װערן פֿון די גאָט פֿאַרזאָגערס װאָס מאַכן אױף יעדן װינקל נאָך אַ שיעור און נעמן אַרױס גאַנצע בלעטער אין די צײַטונגן צו פּובליצירן װיפֿיל שיעורים זײ שטעלן צו. און װאָס גײט מען דען זאָגן? אַז אױב ס'איז אַ שאלה יעשה שאלת חכם. װײַל הײנטיקע צײַטן װאָס גאָר װײניק מענטשן לױפֿן צו רבנים מיט הינדלעך, כּשרות ליגט אין די הענט פֿון די מאָלטי־נעשנעלס, אתרוגים דאַרף מען בלױז אײן מאָל אַ יאָר, ציצית און תפֿילין קױפֿט מען גרײט איז װאָס דאַרף מען אַ רב אױסער אױף די סאָרט שאלות. נעמט אַרױס הלכות נדה פֿונעם פֿאַרגלײַך און הונדערטער מו"צן זענען אַרבײַטסלױז. ס'איז אױך צו מערקן װי די אַלע שיעורים זענע כּמעט בלױז פֿאַר מענער װען די הלכות קערן זיך בעיקר אָן צו װײַבער. נאָר װאָס דען, דאָס איז אַלעס נישט מער װי אַ פֿרישע מיטל צו אונטערטעניקן דעם עולם דורך זײ קאָנטראָלירן אין זײערע פּריװאַטסטע מאָמענטן.

איך האָב טאַקע אָנגערופֿן דעם רב, ער האָט מיר געפּסקנט טמא װען ס'איז דאָ גענוג אחרונים װאָס האַלטן כּשר. איך האָב פֿון דעם געװוּסט נאָך פֿאַרן פֿרעגן אָבער איך האָב אַלץ גערופֿן און דערמיט פֿאַרלענגערט אונזערע קאָלעקטיװן גלות. צי ס'איז ראָזנבלום צי די טהרת המשפּחהניקעס, קײנער װעט אונז נישט אַרױסנעמן פֿון אונזערע גלות סײַדן אַז מיר לײזן זיך נישט אַלײן אױס. דערװײַל גײן מיך אַלץ טיפֿער אַרײַן. אײן טרײסט איז דאָ אַז ש'שטײט אַז משיח װערט געבױרן אין תשעה באב, כּלומר דווקא אין די נידעריקסטע צײַטן.
————————————————————————————————————
נאַך אַ שאלה איז נולד געװאָרן בײַ אונז אין דער הײם. איך האָב געשפּילט סקראַבל מיט מײַנע קינדער. מײַן זין האָט געװאָלט מאַכן דער װאָרט 'סעם' (sem) און איך האָב געטענהט אַז עס עקזיסטירט נישט אַזאַ װאָרט. איך האָב אים אױפֿגעװיזן מיט עס אױפֿזיכן אױף דער סקראַבל זײַטל װוּ עס געפֿונט זיך אַ װערטער בוך. ער האָט אָבער געטנהט געװאַלד אַז אװדאי איז עס אַ װאָרט, זײַן שװעסטער־קינד האָט דאָרט געלערנט און איך זאָל אים זאָגן װעלכע שפּראַך עס איז אַז נישט ענגליש. נו, װאָס פּסקנט איר? ס'איז מותר צי נישט?

די עתה ידעתיניקעס

פֿאַר די הײמישע ניאָ־קאָנס װאָס פּאַטשן זיך דאָס בײַכל יעדער מאָל זײ לײענען אַן אַרטיקל װי אין סאָױדיע אַראַביע טאָר מען נישט פֿײַערן חגא האָב איך אַ קלײנטשיקע פֿראַגע. װי װאָלט געװען װען מען שטעלט אױף אַ חגא בױם אין בני־ברק? װאָס װאָלטן דעמאָלסט געשריבן די חרדישע אַפּאָלאָגיסטן װאָס 'האָבן גאָר אַ גוטן פֿעדער' מחמת זײ זענען פֿעהיק צאַמצושטריקן אַ זאַץ אָן אַ האַלבע טוץ לשון־קודש װערטער, װאָס װאָלטן זײ געשריבן? די זעלבער נאַרישקײטן װי יהונתן ראָזנבלום האָט די װאָך אָפּגעשריבן װעגן דער ישראלדיקע געריכטס פּסק אַז דער ערציונג מיניסטאָריום טאָר נישט פֿינאַנצירן ישיבות קטנות װוּ מען לערנט בלױז לימודי קודש? אינגאַנצן פֿאַרגעסענדיק פֿון דער גמרא אַז אַ טאַטע זאָל אױסלערנען זײַן זין אַ פֿאַך מאַכט ער פֿון אַ פּסק װאָס איז אױסגעהאַלטן פֿאַר טױזענטע חרדישע קינדער אין חוץ־לארץ אַז ס'איז אַן ערשטשטאַנגיקע מוסטער פֿון דער גריכטס שנאה צו חרדישע ייִדנטום. לײענט דעם אַרטיקל און זעט װי ס'איז אַן ערשטאַנגיקער מוסטער פֿון טענו לו בחטים והודו לזכר קדשו.

ראָזנבלום װאַרפֿט צאַם אַ בקיאות װאָס איז נישט געשטױגן און נישט געפֿלױגן און װענדט אָפּ דעם געריכט, צװישן אַנדרע זאַכן, מחמת דעם אַמעריקאַנער קאָנסטיטוציע. אפֿשר װיל מר ראָזנבלום אַרױסנעמן אַ מאַפּע און באַקוקן װוּ ארץ־ישראל געפֿונט זיך. בוש איז טאַקע דער בעסטער זאַך פֿאַר כּלל ישראל זײַט מען איז ניצול געװאָרן פֿון ע"ז אין די שײטלן אָבער ס'װאָלט דאַכט זיך מיר געװען מער ניצלך װען ער זאָגט צי דאָס קלאַפּט לױטן ישראלדיקע קאָנסיטוטציע. אװדאי איז ער פֿון דער מײנונג אַז די ישראלדיקע קאָנסטיטוציע ליגט פֿאַרשטעקט אין די עשרת הדברות און דרײַצן אני מאמינס און דאָרט איז דער ערשטער אַמענדירונג 'הוצא את המקלל.' אַזױ אױך מאַכט ער אַ היקש פֿון דער אַמעריקאַנער 1948 נאַציאָנאַלע באַהױזונג אַקט װאָס קלאַפּט נישט און קלעבט נישט. איר קענט אָבער זיכער זײַן אַז גאַנץ װײניק לײענער פֿון דער המודיע װײסן דערפֿון און אַזױ אַרום קענען די לײענערס אױסגײן פֿאַר התפּעלות אָן ער זאָל ריזיקירן אַז מען זאָל אים אָפּשלאָגן.

דער זאַך מיט די אַלע כּמו־הײמישע אַפּאָלאָגיסטן איז אַזױ. זײ אַלײן, על־פּי רוב, האָבן זיך אױסגעבילדערט אין קאָלעדזעס און יוניװערסיטעטן װוּ על פּי רוב לערנט מען אױס כּפֿירה ומינות אַז ס'האָבן אַמאָל שפּאַצירט אױף דער װעלט דינאָזאָױרן און אַנדרע נאַרישקײטן. און כּל זמן די נאַרישקײטן קענען הײלן קאַנסר אָדער ערפֿינדן אַ בײַפּאַס פֿאַרן האַרץ קען מען ברענגן די ספּעציאַליסטן צו די גדולי ישראל אַז זײ זאָלן געניסן פֿון די בעסטע מעדיצינען װאָס די פֿאַרדאָרבענע לערן פּלעצער האָבן צו אָפֿערירן. אַזױװי נאָר אַ צװײטער אַפּטײַלונג אינעם זעלבן געבײדע זאָגט אַ מײנונג איבערן עלטער פֿון דער װעלט אָדער איבערן בראשית אַלײן איז עס אַ געלעכטער און יעדער בר בי רב דחד יומא קען זיך דינגן און זײ אָפּװענדן אַז זײ זאָלן בלײַבן מיטן צינג אינדערױסן. והראיה, ס'האָט קײנער נאָך נישט אָפּגעװענדט אמנון יצחק.

צוריק צו די אַפּאָלאָגיסטן, װען מען האָט זײ אײַנגעשריבן אין די אַקאַדעמיעס װוּ אַלץ דעקאַנען זענען דער ס"ם און מלאך רפֿאל משתמש בערבוביא, זענען זײ אָדער נאָך געװען זינדיקער אָדער זײ האָבן געמעגט װיבאַלד זײ זענען געקומן פֿון אַזאַ סביבה װוּ מען מעג. אַזאַ סאָרט ספֿיקא דװיסנשאַפֿט װאָס איז מותר אין חוץ־לארץ אָבער פֿאַרבאָטן אין ארץ־ישראל װוּ עיני ה' אלקיך בה און דעריבער זענען דאָרט נישט פֿאַרהאַן קײנע צװײַפֿלן. דערנאָך װען זײ הײמישן זיך אױס און לאָזן זיך װאַקסן קאָזע בערדלעך אָדער לא יחרץ גאָמבעס מיט גענוג האָר צו הײסן פֿרום אָבער קורץ גענוג אַרױסצושטײן אַז די גדולי ישראל זאָלן זיך מיט זײ ראָטן, װײַל 'זײ װײסן דאָך,' קומן זײ צו גײן מיט עתה ידעתי. נישט מיט אַ גרױסע מיאַ קאַלפּאַ און קלאַפּן זיך חטאתי עויתי פּשעתי, מיר זענען אַרײַן אין דער פּרדס און אַלעס װאָס מיר האָבן צו זאָגן איז אַ מצווה הבאה בעבירה, און לױפֿן מיט אַ שאלה צי נעמן באַלױנונג פֿאַר די כּל־ערלײַ אַרטיקלן איז נישט הנאה פֿון אַ מעשה עבירה. נײן, חכמים המה להרע אױף צו באַגנבענען דער דעת הבריות און אױסצונוצן דער צוטרױ װאָס מען האָט אין זײ צו פֿאַרטיפּושן זײערע ציבור לײענערס. זײ קומן פֿאַרקױפֿן אַ װעלט, דרשענען פֿאַר פֿײַער און פֿאַר װאַסער און שרײַען הודוּ אױף ארץ ושמים. זײ קענען שרײַען טענות ומענות צי ס'קלאַפּט צי נישט און דערנאָך לײענען די בריװן צום רעדאַקטאָר מיט אַ צופֿרידנקײט װײַל דער צײַטונג לײענט מען אפֿילו אין דער װײַסער הױז און שתיקה כּהודאה דמיא. זײ קענען צאַמװאַרפֿן סברות, בקיאות און חריפֿות, זײערע לײענער גאַפֿן אױף דער אמתדיקײט פֿון תורת משה װײַל והוא באחד ומי ישיבנו. דער װאָס װײסט אים צו ענטפֿערן לײענט אים נישט לכּתחילה און דער װאָס װײסט נישט איז גענוג זײַן בילד און אַ נאָמן פֿון אַ דאָקטאָר און דידן נצח איז פֿאַרזיכערט. אַז ס'פֿעלט אױס קען מען אײביק אַרײַנװאַרפֿן אַביסל חרדישע היסטאָריע אַז קאַרל מאַרקס און טראָטסקי זענען געװען ייִדן און גאַנץ קאָמוניזם איז מחמת זײערע זעלבסט פֿײַנדשאַפֿט צו ייִדישקײט און לה' הישועה.

געבט אונז ראָזנבלום צו פֿאַרקױפֿן װאָס דער געריכט האָט דאָ געזינדיקט. אַז זײ האָבן איבערגעדרײט אַ באַשליסונג פֿון דער חינוך מיניסטאָריום, װאָס אָדער האָט עס אײַנגעפֿירט עפּעס אַ פֿרומע מיניסטער אָדער דורך סטראַשן אַז זײ װעלן אָפּלאָזן דער רעגירונג, און דערױף מאַכט ער אַ ויִצעקו איבער יוריסטישע טיכטיקײט. ער דערמאַנט נישט אַז הױכע געריכטן אין דעמאָקראַטיעס זענען געװענדלעך אינטערװענירנדיק דוקא װען דער עקזעקוטיװ איז אַ שטאַרקע. ער דערמאַנט נישט אַז אין דעמאָקראַטיעס טון די אומאָפּהענגיקע געריכטן באַלאַנצירן די מעשה חניפֿה פֿון דעמאָקראַטישע פּאַרטײַען צו מינאָריטעטן און הא גופֿא איז דער געריכטיקע מאַכט אַז זײ דאַרפֿן זיך נישט אָנטון יאַרמולקעס אײנמאָל אין פֿיר יאָר און מאַכן המוציא איבער אַ רעטעך צו װײַזן כּשר חזיר פֿיסלעך. ער דערמאַנט אװדאי נישט אַז אין אַמעריקע װאָלטן די אַלע מוסדות באַקומן װײניקער װי אַ פֿײַג װײַל רעליגיע און די שטאַט איז באַזינדערט מיט אַ מחיצה געדעכטער װי אױף אַ חרדישע פּלאַזשע.

נײן, דאָס דערצײלן זײ נישט װײַל אױף דיבאַטעס זאָלט איר נישט קױפֿן פֿרומע צײַטונגן װײַל װאָס איז דען דאָ צו דיבאַטירן? די תשובה ליגט אױפֿן צװײטן זײַט פֿאַקס אין ירושלים אָדער בני־ברק. און אַז דאָס קומט אָן שװער קענען אַפּאָר ראשי־ישיבות פֿאָרן אױף אַ 'בליץ־באַזוך' צו אַ 'סאָמיט' מיט די גדולי התורה. אַז עס איז נישט דאָ װאָס צו דעבאַטירן קען מען אָנפֿילן די נײַעס בלעטער מיט קלײנע זיסע מעשהלעך װאָס אַמאָל פֿלעגן ערשײנען אין דער ייִדישער שטראַל אונטער דער רובריק 'קלײנע זאַכן פֿון דער גרױסער װעלט.' הײַנט זענען זײ זענען קליגער און לײגן 'רױטערס' און 'אײפּי' צום סוף די אַרטיקלן און די לײענערס זיצן אױפֿן סאָבװײ און האַלטן דער צײַטונג מיטן שטאָלץ אַז גם שאול בנביאים, און גם המודיע בהמעדיאַ.

דאָס זעלבער איז מיט די געריכטן. קום נישט שרײַבן אַז פּשוט ער איז מחולק מיטן פּסק און ער האַלט אַנדערש. נײן, האַק אין טשײניק מיט קאָנסטיטוציעס, װאַרף אַרײַן אַ 'לטעמם' און נאָך אַפּאָר ישיבישיזמס און ענדיק מיט אַ בױדם פֿון מסירת נפֿש און אַזױ צײג איבער פֿאַר די װאָס האָבן לכּתחילה נישט געצװײפֿלט אַז אפֿילו אױפֿגקלערטע קעפּ זען אױך אין דעם פּסק אַ פּשוטע שנאת עמי־הארץ לתלמודי־חכמים. לטעמו האָט דער געריכט געפּסקנט אַז אין אַ ייִדישער שטאַט איז נישט דאָ קײן שום ציבורישן צװעק פֿאַר אַן 'אינטענסיװער' תורה חינוך. מערקט דאָס גנבישע װאָרט 'אינטענסיװ' װען שטײן װאָלט געדאַרפֿט 'עקסקלוסיװ'. אַ שטיקל חילוק, מײן איך. און אױף דעם אַז אין דער גמרא שטײט אַז מען איז מחוייב אױסלערנען אַ קינד אַ פֿאַך און ר' יהודה זאָגט דער װאָס לערנט אים נישט אױס אַ פֿאַך לערנט אים אױס רױבערײַ, איז דער תירוץ אװדאי אַז די גדולי ישראל דאַרפֿן נישט מיר און מײַנע גלײַכן זײ אױסצולערנען אַ שטיקל גמרא.

כּמו־װעלטלעכקײט איז אָבער אַלץ נישט גענוג. מען דאַרף אַרײַן װאַרפֿן אַביסל שנאה און מאַכן פֿאַרגלײַכן צװישן װאָס װעלטלעכע אַקאַדעמיעס באַקומן און װאָס חרדים באַקומן נישט און אַזױ אַרױס װײַזן װי גרױס דער שנאה איז פֿון די פֿרײַע צו די פֿרומע. פֿאַרקערט פֿון חרדים צו װעלטלעכע איז עס בלױז אהבה והראיה װוּ מען קען נאָר זיכט מען זײ מחזיר בתשובה צו זײַן. שרײַבט ער נישט אַז סטודענטן מיזן צאָלן פֿאַר זײערע באַקאַלאַװער דיפּלאָמאַס און פֿונדעסטװעגן דאַרף מען זיך פֿאַרהערן צו קענען װערן אָנגענומן פֿאַר אַ תלמוד. מה שאין כּן פֿרומע צאָלט מען כּולל סטיפּענדעס און עם כּל זה איז כּל הרוצה לטול את השם קען זיך מאַכן אַ קאַװע. װאַרף אױך אַרײַן פּחדים און דערשרעק דעם עולם. דער רעגירונג װיל סאָציליעזירן חרדישע קינדער בלשונו אין אַ 'האָמאָגענירטע נאַציאָנעלן קולטור'. אַ סאָרט מאַסן שמד װײַל מען װעט אױסלערנען קינדער דער חילוק צװישן אַ נומעראַטור און אַ דינאָמינאַטור.

דער גרעסטער ליצנות איז װען ראָזנבלום ברענגט אַ ראיה אַז די פֿרומע קענען זיך טױשן מחמת הײַנט לערנט מען אין אַסאַך מוסדות אױף העברעיש לעומת זעכציק יאָר צוריק װען עס איז געװען אינגאַנצן אין ייִדיש. דאָס, לטעמו, איז 'פֿאַר געװיסע אינערװײניקסטע באַדערפֿענישן'. זאָגט רש"י די קינדער קענען נישט רעדן ייִדיש. אױסער די חסידים האָבן זיך װײניק געשטעלט אױף ייִדיש. אױך צװישן די חסידים זענען דאָ װי גער װאָס זײַענדיק מושלים בכּיפּה אין אגודת ישראל האָבן זײ גענאַשט דעם לײבס חלק און פֿאַרציקט אַלע אַרומיקע און אַזױ מער אַרײַנגעצױגן געװאָרן אין דער העברעישע שטראָם. ממילא לערנט מען אין עברית פּשוט װײַל די קינדער קענען נישט עפּעס אַנדערש. ומהא שמעינן לױט אים אַז ישראלדיקע שטײַערצאָלער זאָלן האַלטן אין אײן אונטערשרײַבן דורות פֿון עם־הארצים װאָס פֿאַרברענגן העכער צװאָנציק יאָר אין אינטענסיװער לימוד התורה און קענען נאָך אַלעס ניטאַמאָל געהעריק אָפּלערנען אַ שטיקל גמרא. מר רוזנבלום װיל אפֿשר אַז מיר זאָלן מיר װאַרטן נאָך זעכציק יאָר אַז מענטשן זאָלן אױסגײן פֿאַר הינגער, דער סאָציאַלע מצב אין בני־ברק, ירושלים, בית שמש ובכל מקומות מושבותיהם זאָל אױסזען װי אָרעמקײט אין די טונקעלע צײַטן, נאָך בחורים זאָל קומן בעטלן אױף די טירן און טאַטעס װעלן פֿאַרקױפֿן די טעכטער פֿאַר דינסטן, קינדער װעלן חתונה האָבן נאָך אײדער זײ האָבן געברענגט סימנים און ס'װעט זיך קנײַנע האָרן אױף טישן און אױף בענק און דעמאָלסט, נאָר דעמאָלסט װעלן די גדולי ישראל זיך צאַמקומן און קלערן צי ס'איז אַן עונש װײַל מען ניצט סעליולער טעלעפֿאָנען.

געלױבט דעם פֿון אױבן אַז אין ארץ־ישראל איז נאָך דאָ אַ געריכט װאָס מען קען זיך דערױף פֿאַרלאָזן זיך אָנצופֿײַפֿן פֿון די אַלע פֿרומע עסקנים. אין די פֿרומע דין תורות איז מען מרנן אַז די דיינים זענען צום ערגסטנס לוקחי שוחד און צום בעסטענס אַ באַנדע קלײן קעפּיקע לא יצלחס און װען פֿרומע סוחרים פֿון װעם די גדולים און זײערע צײַטונגן ציטערן אין די גאַטשעס װילן מקיים זײַן צדק צדק תרדוף גײן זײ אַלע אין ערכּאות. און דווקא האָבן די אָ ערכּאות צוריק אַנטפּלעקט דער גמרא פֿון לעולם ילמד אדם בנו אומנות. ברוך מחזיר עטרה ליושנה!

המלאך הגואל אותי...

דאָס פֿאָלגענדע מאָלערײַ פֿון דער האָלענדישער מאָלער רעמבראַנדט װאַן רין איז פֿון מײַנע באַליבסטע בילדער.



ס'שילדערט װי יעקב בענטשט אפֿרים און מנשה און װי יוסף פּראָבירט אים צו פֿאַררעכטן די הענט און יעקב ענטפֿערט אים 'ידעתי בני ידעתי.' איך האָב שױן אַפּאָר מאָל געװיזן דעם בילד פֿאַר הײמישע מענטשן צו זען װיאַזױ זײ רעאַגירן מיט זײערע אום־אױסגעשולטע אױגן צו אַ בילד װאָס א תינוק בן יומו איז מיט דער מעשה באַהאַװנט. רוב האָבן נישט צוגעטראָפֿן און אַפֿילו נאָך איך האָב זײ געזאָגט איז זײערע ערשטע פֿראַגע געװען, 'װער איז דער פֿרױ?' פֿון דעם דרינג איך מיך אױס כּמה הלכתא גברוותא דאיכּא למשמע מנה. ראשית כּל אַז דער סדר פֿון לערנען די דערצײלונגן אין דער תורה איז נישט צו חשקן די קינדער זיך פֿאָרצושטעלן װיאַזױ די מעשה האָט אױסגעזען. פֿאַרקערט די בילדער װאָס די קינדער ברענגן אַהײם זענען דירעקט ס'זאָל אױסזען אינגאַנצן נישט װי ס'האָט אין אמתן אױסגעזען. מען טוט אָן די אבות און די שבטים אין שטרײַמלעך און װײַסע זאָקן אַז קינדער זאָלן זיך נישט מתבונן זײַן אין װאָס האָט דאָרט פּאַסירט פּונקט װי זײ זענען זיך נישט מתבונן אין דאָס װאָס טוט זיך אַרום זײ הײַנט־צו־טאָג. דערפֿאַר פֿרעגן רוב נישט די קשיות װאָס ס'פֿרעגן אָפֿט צום בײַשפּיל גויים, אָדער בעלי תשובה, אָדער פֿרױען װען מען זאָגט זײ צום ערשטן מאָל זאַכן װאָס מיר הערן יאָר אײַן יאָר אױס און ס'פֿאַלט אונז נישט אײַן אַז עפּעס קלאַפּט נישט. נישט נאָר ס'איז אונז נישט שװער נאָר ס'איז אונז מאָדנע די קשיות, 'איך מײן אַ קשיא אױף אַ מעשה. מעשה שהיה באַך היה.'

װיבאַלד מיר טראַכטן נישט װאָס דער פּסוק זאָגט װערט דער גאַנצער מעשה אַ קוגל פֿון פּסוקים, רש"יס, מדרשים און לעגענדעס פֿון ספֿר הישר. דער קוגל מיז אָבער זײַן געמאַכט מיט הײמישע סממנים. קומט רעמבראַנדט און לײגט אַרײַן אַ פֿרױ איז עס אַ געלעכטער, אַ פּשוטע עם־הארצות װאָס ער האָט זיך אױסגעבאַקן. טראַכט נישט פֿאַר אַ רגע אַז פֿאַרװאָס זאָל דער מאַמע נישט דאָרט זײַן? פֿאַרקערט, 'װער איז יענער פֿרױ? אַ, אסנת, נו, זײַער שײַן' דערנאָך װערט אַ פּשעטל װי אַלט אפֿרים און מנשה זענען געװען און צי זײ זענען טאַקע געװען פּיצעלעך. האָט איר די זעלבע מענטשן װאָס װעלן איגנאָרירן דער טעקסט, דער פּשוטו של מקרא און אָננעמן אַלע פּשטים און דרושים, אָבער אַזױ װי מען געבט זײ נאָר דאָס װאָס זײ זענען צו דעם נישט צוגעװױנט װערן זײ מיטאַמאָל פּעדאַנטן ביז אַ קוצו של יוד.

װאָס זײ װעלן נישט טון, און קענען נישט טון, איז צוריק שטײן במחשבה, בדיבור ובמעשה און באַטראַכטן דאָס צאַרטקײט פֿון דעם זקן יעקב אבינו, דאָס אומשולדיקײט פֿון די קינדער, די מאַמעס אױגן און איר באַשײדנקײט װי זי גײט נאָך װאָס מען טוט מיט אירע קינדער אָבער װי אַ מאַמע װאָס ברענגט איר זין אין חדר צו ערשטן מאָל מיז זי שטײן און צוקוקן אָן קענען אַנטײל נעמן. און יוספֿס חיטריקײט אין אױסגלײכן זײַנע טאַטעס הענט. ער איז נישט געװען דער ערשטער װאָס האָט געקלערט אַז מיטן אַלטן טאַטן קען מען טון װאָס מען װיל. יעקב איז נישט אַנדערש געװען מיט די ברכות. לעניות דעתי טוט דאָס בילט אָפּכאַפּן דער געמיט און דער הײליקײט פֿון דער מצב מער װי הונדערט ושײם אַבותײַ ושײם אַבותײַס.

יברך את הנערים

איך האָב געזאָגט פֿאַר מײַן ייִנגל אױף שבת אַז ער זאָל נישט רײַסן 'סקאָטש טײפּ', האָט ער מיר געענטפֿערט אַז אין דער משכּן איז נישט געװען סקאָטש טײפּ. דער זעלבער תנא קמא איז געװען מיט מײַן פֿרױ אין 'שפּילערײַ אנחנו' (טױז אַר אָס בלע"ז) און זעענדיק אַ װאָגן פֿיל מיט מער מתנות װי אַפֿילו יעקב האָט זיך געלאָזט קאָסטן פֿאַר עשון האָט ער זיך אָנגערופֿן אַז טאָמער ס'דאַכט זיך עמעצן אַז סאַנטאַ עקזיסטירט זאָל ער אַהערקומן װעט ער שױן זען װוּ מען האַנדלט אײַן די מתנות. און איך װײס נישט צי איך זאָל װײנען צי לאַכן.

מי שטרח בערב שבת...

אײדער איך רעד פֿון שבת מיז איך זאָגן אַז איך בין אַנטױשט מיט די ייִדישע צײטונגן. איך האָב ערװאַרט אַז איך װעל זײ אױפֿמאַכן אױפֿן ערשטן שבת נאָך חנוכּה און איך װעל זען בילדער װי בר־פּחתי צינדט חנוכּה ליכט, װי דער שײגעץ שפּילט זײַן פֿידל, װי שטרײַמל עסט לאַטקעס, װי אחר זאָגט דעם זיבטן ויהי נועם, װי פּרעה נכה שפּילט דרײדל און נאָך װיאַזױ די די גדולי האחרונים האָבן אָפּגערעכט חנוכּה. ר' קטלא האָב איך נישט ערװאַרט צו זען װײַל מיר האָבן שױן געבעטן אױף פֿאַרשידענע געלעגנהײטן אַז מען זאָל אונז נישט אַרײַנשטעלן װײַל מיר זענען נישט ראוי לעלות על שלחן מלכים ומי יודע מך ערכּי כּמוני. װאָס האָט מיר למעשה אָפּגעװאַרט איז געװען די זעלביקע פֿאַרעיפּושטע פּנימער װאָס זײ װײַזן אַ גאַנץ יאָר װי זײ זיצן בײַ דעם אײניקלס ברית און בײַ יענעמס תנאים אָדער בר־מצווה אָדער װאַך נאַכט אָדער װײס איך װאָס, אַלעמאָל בײַם הױפּט טיש און כּמעט אַלעמאָל בײַ זײערע אײגענע שמחות. אַ שמײכל איז זעלטן, אַלץ אָנגעצױגענע בײזע פּנימער כּאילו דער פֿאָרכט פֿון גאָט האַלט זײ צוריק פֿון װײַזן די צײן װאָס ביטול תורה לאָזט זײ נישט פּיצן.

ערב שבת אױפֿן װעג אַהײם בין איך דורך צװײ ייִדן און איך האָב בעסער פֿאַרשטאַנען דעם חסידישן טײַטש צו הרבה דרכים למקום אַז די װעגן צו גאָט זענען פֿיל. צום ערשט האָב איך באַגעגענט אַ װיזניצער חסיד גײן אין שיל אַ האַלבע שעה פֿאַרן זמן. אױף זײַן קאָפּ איז געלעגן אַ שטרײַמל אַ יופֿי. געדעכט װי אַ קיגל, הױך װי אַ קרױן, גלאַנצעדיק װי אַ זעלנערס שיך װען ער שטעלט זיך צו אַן איבערקוק און זײַט מען פֿאַרקלעבט די שטרײַמלעך מיט קלעב איז עס דערצו האַרט געװען װי אַן אבר פֿאַרן מצווה. די שטרימפּ זײַנער זענען שנײ װײַס, נישט פֿאַר אים בענדל שיך אָדער גאָר סניקערס מיט שיך און זאָקן. חלילה! בליטשענדיקע פֿערטל שיך מיט אַ לוחות פֿון פֿאָרנט. אַ רעזעװאָלקע אױפֿן בעקיטשע מיטן מכּה בפּטיש פֿון דער װײַסער שאַל אױסגעלײגט אױפֿן ברײט אַזױ אַז פֿון די זײַטן פֿון זײַן באָרד זעט מען דער װײַסער זײַד מזה ומזה. די פּיאות פֿריש געקרײַזלט און דער באָרד נאָרװאָס געקעמט און אױסגעברײטערט צו געבן אַ הדרת פּנים צום צלם אלקים. שפּאַצירט זיך דער ייִד אין שיל אַרײַן און אים באַגלײטן שױן די צװײ מלאכים אַרײַן אין שיל. מלך ביפֿיו תחזנה עיניך װי ער גײט זיך מיט געלאַסענע טריט. ער איז מוסיף מחול על הקודש און איז מקיים פּוסעים בו פּסיעה קטנה שױן יעצט פֿאַרן זמן. אין די מאָמענטן, אין דער פֿרילינג פֿון דער שבת װען דער גאַנצער בריאה שמעקט פֿון דעם באַשעפֿערס פֿרישע פֿאַרב, דעמאָלסט שפּירט דער יונגערמאַן אַ שלימות האמיתי. אפֿילו בײַם גענעצן איבערן שיר השירים שפּירט זיך עס בײַ אים װי זײַן רבין, ר' משהלעס, איז מדבר מתוך גרונו. ער װאַרט שױן אױף זײַן װײַסע באָרד אַז דאָס בילד זאָל זײַן קאָמפּלעט און ער זאָל קענען אַקעגן גײן דער שבת קעניגן אַזױ װי דעם רבין אַלײן.

אַביסל װײַטער אױפֿן גאַס קומט אַ גערער חסיד צוריק פֿון מקווה. ער גײט נישט אַ היט װײַל אַזױ זעט זיך בעסער אױס זײַן קופּאָליקן געפֿורעמטער יאַרמולקע. ער קומט פֿון אַן אונגאַרישער אָפּשטאַם און ער מיז באַאַרבעטן זײַנע פּױלישע מאַנדאַטן. די פּיאות זען אױס גענױ װי נאַסע האָר זעט אױס נאָך דעם װאָס מען האָט עס גוט צוריבן מיט אַ האַנטיך. זײַן באָרד זעט אױס װי די בערד װאָס גײן כּסדר צו די צײן, אַרױסצוציען אַ שטיקל פֿלײש דאָ און אַ שטיקל פֿיש דאָרט, אָבער די צײן, און ניטאַמאָל די צײן פֿון אַ קעמל, קומן קײנמאָל צו זײ. און דאָס האָט ר' ישמעאל געמײנט, כּל דבר שהיה בכלל, כּלומר אַ האָר װאָס איז געלעגן אין אַ באָרד, ויצא לדון בדבר החדש, און ער איז אַרײַן אין די צײן אַרײַן, אי אתה יכול להחזירו לכללו, קענט איר דעם האָר נישט אַרײַן שטעלן צוריק אין באָרד אַרײַן עד שיחזירנו הכּתוב לכללו בפֿירוש, ביז װי לאַנג דער פּסוק װעט דיר הײסן עס צוריק אַרײַנשטעלן. און פֿון דאָ נעמט זיך דער מנהג אַז װען דער האָר קריכט ענדלעך אַרױס שטעלט מען עס אַרײַן אין אַ ספֿר. װײַל אל תיקרי עד שיחזירנו הכּתוב אלא עד שיחזירנו לכּתוב.

גײט דער גערער חסיד מיט אַ דינעם חאַלאַטל װאָס װען נישט דער גאַרטל װאָלט עס אָנגעקומן ביז אָנגעפֿער אַ טפֿח ומחצה לענגער װי די נשי באָבוב פֿאַר זײ האָבן אָנגעהױבן תשובה צו טון און אַן אינטש העכער װי די בנות רחל פֿאַר זײ האָבן זיך גענומן זינדיקן. זאָג איך אָבער אָנעם גאַרטל װײַל נאָך דער גערער געבט אַ בינד צו דעם גאַרטל געבט זיך דער רעקל אַ הײב צו אַ הײך װאָס אַפֿילו רעפֿאָרמער רבנים װאָלטן געאסרט. דאָס איז טאַקע פֿאַרדעם װײַל לאו בגאַרטל גמור עסקינן װאָס צו דעם איז מען מהדר צו ניצן אַ שיך־בענדל. דאָ רעדט מען אָבער פֿון דער רימער פֿונעם חאַלאַט און צו דעם קען מען מיקל זײַן און ניצן אַ ברײטערער באַנד און עס בינדן גענוג הױך אַז עס קען מאַכן אַ בעלבתישע צװישנשײד צװישן אפֿילו אַ נידעריקן האַרץ און אַ הױכע ערווה. דרך אגב שאַט נישט אַז מען זעט קלאָר זײַנע גערער הױזן זאָקן. אין זײַן האַנט כאַפּט ער אָן אַ זעקל בײַם צאַמגעצױגענעם קאָלנער װי ס'ליגן זײַנע װעש פֿון דער מקווה. זײף האָט ער גענוצט װאָס דער מקווה שטעלט צו, שאַפּמו האָט ער גענוצט פֿון די פֿלעשער װאָס באַצירן די מקווה װענט און אַ באַרשט צי אַ שװאָם דאַרף ער אַזױ נײטיק װי אַ מאַנטל אין די קעלטן. ויגבה לבו בדרכּי ה' און אױך ער גײט אַ גאַנג כּאילו דער גאַנצער װעלט װאַרט אַז ער זאָל קומן שנײַדן דער באַנד אױפֿצומאַכן דער נײַער װעלט. ער פֿײַפֿט זיך אָבער אָן פֿון אַזעלכע משוגעתן. ער שטאַמט פֿון קאָצק און זאָלן זײ אַלע װאַרטן!

און איך שפּאַציר מיר װײַטער און איך װיל צו לײגן צו די פּרקי שירה װי נאָך צװײ באַשעפֿענישן זינגן צו הקב"ה.

חנוכּה אױ חנוכּה

אײנס פֿון די געװאַלדיקע זאַכן פֿון חנוכּה איז אַז אױב מען פֿאַרגעסט ועל הניסים דאַרף מען נישט איבערדאַװענען. אמת אַז מען צאָלט אױף דעם מיט אַ הלל שלם און מען װערט צופּלאַצן פֿונעם כּי חלצת, און אױך שטױסט מען זיך פֿריש אַיעדן טאָג בײַ אלה ברכב אַז מען דאַרף עס דאָך נישט זאָגן און מחמת געװױנהײט גליטשט זיך עס אַרױס פֿונעם מױל. פֿונדעסטװעגן הײסן איבערדאַװענען בײַ שים שלום איז צופֿיל אפֿילו לױט די השגות פֿון די פֿאַרפּאַסערס פֿון הלכה.

מײַן זין האָט זיך גענומן קישן די זײַטן פֿון דער טיר יעדער מאָל ער גײט זײ דורך.

איך בין געװען אין שיל אַ היפּש פּאָר מאָל איבער חנוכּה אַרײַנגערעכענט ראש־חודש און זאת חנוכּה. אַן אינטערסאַנטע זאַך איז אַז װען איך גײ דאַװענען מעריב אין שיל שפּיר איך דער גאַנצער אָװענט אַז איך האָב מער צײַט אױף די הענט. איך שפּיר אַז עפּעס איז מיר לײַכטער, איך האָב מיט אײן לאַסט װײנגער אױף מײַן פּלײצעס.

חנוכּה בײַ די לעכט האָב איך ליב דער ניגון פֿון אברהם רײַזן 'ברוך אתה, זינגט דער טאַטע...און עס דאַכט זיך און עס טראַכט זיך ס'איז נאָך עפּעס דאָ...זינגזע טאַטע ברוך אתה און איך בלײַב דײַן קינד.'

היכי דמי ייִדיש נחת?

נעכטן נאַכט זיצט מײַן זין און חזרט זײַן גמרא. ער לערנט אױפֿן קול, אװדאי װיאַזױ מען האָט אים אױסגעלערענט צו לערנען אין חדר. אױך אַזױװי איך פֿלעג צו לערנען װען איך בין געװען אַ ייִנגל. איך געדענק איך האָב אַמאָל גענומן מײַן טאַטעס װילנא שס און עס אַװעקגשטעלט אױפֿן שבתדיקן טיש און זיך גענומן לערנען. ס'האָט געקלינגן איבער דער הױז, און איך האָב דערפֿון געװיסט. מײַן טאַטע איז דעמאָלסט געװען אין דער הײם װי אױך מײַנע געשװיסטער און װען איך האָב מיך אױפֿגעהױבן פֿון דער גמרא האָב איך געשפּירט ציקער אױף מײַנע ליפּן. ס'איז געװען דער סאָרט לערנען װאָס װען מען טוט עס אין שיל און עמעצער הערט קומט ער צו צום טאַטן שפּעטער און זאָגט אים, 'איך האָב געזען דײַן זין לערנען און ס'איז געװען אַ מחייה צוצוקוקן.' און אַז דער זין איז אין דער זײַט געבט ער צו אַ ציפּ אין בעקל. און אַז דאָס קינד איז נישט דאָרט און דער טאַטע איז פֿון יענער סאָרטן זאָגט ער גאָרנישט װען ער קומט אַהײם, 'װײַל ער װעט װערן צו גרױס בײַ זיך' און דאָס קינד דאַרף װיסן אַז ער מעג לערנען אָנע קאָמפּלימענטן אױך.

אַפּנים, זיצט מײַן זין און לערנט זיך אונטער, איך האָב הנאה אָבער ס'איז נישט אמתער נחת. ער לערנט און ס'קריצט אין מײַן קריטישע אױר. האָב איך אים געבעטן אױפֿן שענסטן אופֿן ער זאָל אַביסל אַראָפּדרײען דער 'װאָליום'. איך בין אַמאָל געװען אױף אַ שמועס פֿון אַ 'מחנך' צו עלטערן װאָס דער עיקר שמועס איז באַשטאַנען װיאַזױ צו פֿאַרזיכערן אַז קינדער בלײַבן אױפֿן אױסגעטרענעם שטראָז אָבער מיט גוטענס. אײנס פֿון זײַנע מיטלן איז געװען צו לערנען אין דער הײם מיט אַ חשק התורה. און אױפֿצובױען אַ חשק האָט ער געראָטן אױפֿצוהױפֿענען דער גמרא מיט ספֿרים װי די גרױסע לומדים. מיר האָט אָבער מײַן זינס שרײַען און זײַן ברען געשטערט. שװער צו װיסן צי איך האָב אין דעם געזען מײן אײגן ברען װאָס איך קען נישט פֿאַרלעשן און דאָס האָט מיר געשטערט. צי איך האָב אין דעם געזען זײַן ערציאונג װאָס איך בין געצװינגן אים דורכצולײגן כאָטש איך בין נישט גורס גרױסע שטיקער דערפֿון. אָדער איך האָב אין דעם געזען דער חסידישע סטיל פֿון לערנען און מאַכן געװאַלדעס אָבער מיט אַ שװאַכע פֿאַרשטאַנד. מן הסתם אַביסל פֿון אַלעס. יעצט אַז איך שרײַעב דערפֿון טראַכט איך אַז אַנשטאָט אים שטילער צו מאַכן װאָלט איך מיך געדאַרפֿט צוזעצן און מיט אים מיט לערנען. הײסט עס ייִדיש נחת אָבער נישט בשלימות.

איך האָב געשמועסט מיט מײַן טאָכטער װעגן גײן נעמן נאָך ביכער פֿון דער ביבליאָטעק, האָב איך איר געפֿרעגט צי אַנדרע מײדלעך אין איר כּתה גײן אױך צו דער ביבליאָטעק, האָט זי נישט געװוּסט. פֿרעג איר צי זי רעדט נישט װעגן דעם. זאָגט זי אַז זי האַלט אירע װיזיטן בשתיקה. 'אײַ קיפּ קװײַעט עבאַױט איט.' איך האָב געװוּסט אַז איך און מײַן פֿרױ זאָגן קײנמאָל נישט די קינדער נישט צו דערצײלן. צו מאָװיס גײן מיר נישט, אַז מיר זען דיװידיס און זײ װילן דערצײלן הרשות בידם און אַז מיר גײן אַמאָל אין דער טיאַטער זאָגן מיר גאָרנישט פֿאַר די קינדער. אַפֿילו אַז זײ װעלן נאָכדערצײלן אין שולע אָדער חדר װען מען נישט װיסן װאָס מען טוט דאָרט. נישט אײנמאָל האָבן מיר מענטשן געפֿרעגט װאָס מען טוט אין טיאַטער. בײַ אַנדרע איז עס אסור װײַל דער גמרא רעדט שױן פֿון בתי טיאטראות. ממילא אסור איז עס טאַקע אָבער ס'איז נישט װי מאָװיס װאָס איז שמוציקע עקלהאַפֿטיקע נידעריקע זאַכן. ס'האָט מיך טאַקע געשטערט אַז אַן אומשולדיקע װיזיט צו לײענען אַפּאָר ביכער איז שױן אױך אַ סוד אָבער איך הנאה געהאַט אַז אין אירע ייִנגע יאָרן לערנט זי זיך שױן אױס װיאַזױ צו גײן צװישן די טראָפּן און אַזױ ניצל װערן מדינה של גיהינום.

דער אמתער ייִדיש נחת איז געקומן װען נאָך איך האָב געענדיקט מעריב אױף מוצאי־שבת האָט איך געזאָגט מײַן זין ער זאָל גײן דאַװענען. ער האָט זיך געגעבן אַ הײב אױף און געזאָגט 'אַ דער ערשטער ותן טל ומטר.' נאָך ער האָט געענדיקט האָט ער געזאָגט פֿאַר זײַן ייִנגערע ברידער, 'גײ דאַװען און כאַפּ אַרײַן דעם ערשטן ותן טל ומטר.' רײן קאָנצעטרירטע נחת!

אַז דער ליבער שבת קודש גײט...

אַ נישקשהדיקע שבת געװען אױסער דעם אַז איך האָב מיך נישט גוט געשפּירט און איך בין נישט געגאַנגן אין שיל נישט אינדערפֿרי, נישט צו מנחה און נישט צו מעריב. קבלת שבת בין איך אָבער געװען און ס'האָט זיך אױסגעצאָלט.

דער בנש"ק פֿון אונזערע שיל האָט געהאַט יאָרצײַט בו ביום איז זיך אים געקומן דאָס ברעטל. און מיט זײדעס װוּ זײַנער װער װעט זיך דען מפֿקיר זײַן דאָס לעבן און זיך דינגן. דער בנש"ק קומט שױן נישט אזױ אָפֿט משום מעשה שהיה אָבער צום יאָרצײַט איז ער דאָ. ס'קען ליגן אין דעם כמה טעמים. אײנס איז אַז אַרום יאָרצײַטן װערן מענטשן אַסאַך מאָל סענסעטיװ און זײ ענדערשן אַ קלײן שטיבל װי קײנעם אינטערסירט נישט דעם צװײטן. אין זײַן רעגלמעסיקן שטיבל װעט מען באַלד פֿרעגן װען מען הערט קדיש, 'ער האָט יאָרצײַט?' און באַלד נאָכן דאַװענען, 'װיפֿיל יאָר איז שױן' און 'װוּ ליגט זי?' און נאָך שאלות פֿון די פּגע־נגעס װאָס האָבן אַ כּמו־עראָטישן פֿעטיש אין אַלעס צו טון מיט טױטע. צו יעדער לוויה מיזן זײ גײן, קענען זיך נישט געזעגענען פֿון בתי עלמין, צען װאָכן פֿאַר אַ יאָרצײַט מיטשערן זײ די יורשים, 'דו האָסט באַלד יאָרצײַט, נײן?' און נאָך דעם קומן די שאלות פֿון 'װי אַלט איז זי געװען?' און 'װי לאַנג איז ער שױן נישט דאָ' און אַ צװײטער קומט צו 'דו געדענקסט אים?', 'װאָס הײסט צי איך געדענק אים?' און ער הײבט אָן נאָך צו מאַכן דעם בר־מינן. שבת אינדערפֿרי פֿאַרן יאָרצײַט איז ער אַ מחותן, 'דו דאַרפֿסט אַן עלייה, גײ זאָג דער גבאי,' און ער מאַכט שױן מחלוקהלעך װען ער הערט אַז דער בעל היאָרצײַט האָט באַקומן אַן הוספֿה און נישט אײנס פֿון די שבעה קרואים. אױפֿן יאָרצײַט ממש װילן די אירע װיסן צי מען גײט אױפֿן פֿעלד און װען מען גײט אױפֿן פֿעלד און צי מען נעמט אַ מנין, און צי מען האָט שױן געלערנט משניות און װיפֿיל קינדער הײסן נאָך אים און קשיות קשיות אַבי צו טון מיט טױטע. אױסער דעם װיבאַלד ער האָט יאָרצײַט בו ביום זענען דאָ קרײַזן װאָס לאָזן נישט אַזאַ חיובֿ דאַװענען אױף שבת, ממילא קומט ער צו אונז.

װאָס האָבן מיר צו שפּעקולירן אױף װאָס מיר קענען סײַװי נישט װיסן. איבער זײַן דאַװענען איז נישט דאָ קײן ספֿק. ער האָט געברענט װי נאָר אַ בנש"ק קען ברענען. בײַם עמוד איז ער געשטאַנען מיט אײן פֿיס פֿאַרן צװײטן און זיך געשאָקעלט װי אײנער גײט אַ גאַנג. היות בײַ אונז איז די בימה גראָד הינטער דעם עמוד איז מיט זײַן שטײן אַזױ װי מיט גאַנז טריט און זיך שאָקלן פֿונעם עמוד ביז צום בימה האָט ער אױפֿגענומן דאָס גאַנצע פּלאַץ. אײנער האָט געדאַרפֿט דורך גײן האָט ער געװאַרט ביז דער צדיק האָט זיך געשאָקעלט צו מזרח און דעמאָלסט איז געװאָרן אַ שפּאַרע אין מערב פֿון דעם עמוד צװישן דעם בעל תפֿילה און דער בימה און יענער האָט זיך דורכגעקװעטשט. געדאַװענט האָט ער מיט אַ קול אַזױ ציטערדיק אַז מען װאָלט געקענט חושד זײַן אַז ער האָט אײַנגעשלינגן אַ װיבראַטור. אױסער דעם איז נישט דאָ צו דערצײלן פֿונעם קבלת שבת חוץ אַז די נשמה האָט אַװדאי געהאַט גאָר אַ שטראַקע עלייה און זיך אַװדאי גערימט אין גן עדן מיטן תכשיטל װאָס זי האָט איבערגעלאָזט. איך װײס נישט צי עס איז דאָ אַ װײַבער שיל אױף יענדער װעלט אָבער װי נאָר האָט זי אװדאי געזאָגט פֿאַר אירע שכנים, 'װאָס זאָגט איר צו אַזאַ געדאַװענעכץ?' און די שכנים ענטפֿערן, 'װאָס הײסט װאָס אונז זאָגן מיר? מיר זאָגן פֿאָרט לחיים ולשלום, אַזאַ דאַװענען װעט אײַך נעמן פֿון דאָױנטאָױן טיף אין האַרלעם אַרײַן און אפֿשר נאָך העכער.'

ס'האָט נישט געהאַט קײן שום שייכות אָבער אין מיטן דאַװענען האָט זיך אױפֿגעמאַכט דער װײַבער שיל. דאָס הײסט נישט דער טיר צום װײַבערשיל װײַל װי קען איך זיצענדיק אונטן װיסן װען דאָרט מאַכט זיך אױף אַ טיר? איך מײן דעם עפֿענונג אין דער דאַך װאָס דורך דעם גײן אַלע מענערישע תפֿילות דעמאָלסט װען דער ארון קודש איז פֿאַרמאַכט. די פֿרױען װאָס זיצן אױבן לאָזט מען אױסהערן צו די תפֿילות אונטערװעגענס װײַל ס'איז דאָך זה נהנה וזה לא חסר. ס'איז נישט ממש זה לא חסר װײַל ס'מאַכט זיך אַמאָל אַז אַ קיל װינטל קומט צו בלאָזן און ס'ברענגט אַרײַן דעם ריח ניחוח פֿון די װײַבערישע קטורת און ס'טוט אַביסל מבלבל זײַן די תפֿילות. דאָס װערט אָבער װײניקער און װײניקער װײַל ברוך השם הײמישע פֿרױען שמעקן זיך שױן נישט הײַנט אָן װי אַמאָל. ס'איז אַביסל װי דער בחינה פֿון יעקב און עשו אַז װען אײנער גײט אַרױף גײט דער צװײטער אַראָפּ. זעט אױס אַז פֿאַר יעדער מאַן װאָס קומט אין שיל שמעקענדיק פֿון קאָלאָן איז דאָ ערגעץ אַ פֿרױ װאָס לאָזט זיך אָפּ פֿון די נאַרישקײטן. איר מאַן אינטערסירט עס סײַװי נישט, ער האָט אַלײן געזאָגט, און פֿאַר אַנדרע רחמנא לצלן איז דאָך אַ שאלה פֿון זנות. פֿאַר דעם באַשעפֿער אינטערסירט עס אױך גאַנץ װײניק װײַל די נומערן בלײַבן סײַװי דער זעלבער ממילא װאָס איז דען אַ חילוק צי דער צדיק איז אונטן און די מרושעת אין דער װײַבער שיל אָדער פֿאַרקערט?

פֿרײַטיקס צו נאַכטס האָט זיך אָבער געמאַכט אַז קינדער האָבן אױפֿגעמאַכט דעם װײַבערשיל דעקל און אַראָפּגעװאָרפֿן טישוס. אײנס און קײנער האָט נישט באַמערקט. נאָך אײנס און די קנאַקערס װאָס קלעבן זיך צום בימה װי עסקנים צו אַ קאַסע האָבן אַרױפֿגעקוקט. אַ דריטע איז געקומן צו שװעבן אין די ליפֿטן און ס'האָט זיך אָנגעהױבן אַ גענוקעכץ און אַ געמאַכעכעץ מיט די פֿינגערס. דער הױפּט מאַכער, דער װאָס רופֿט אױס אַלע שלום־זכרס און װײסט אױף יעדער בר־מינן װיפֿיל ער האָט איבערגעלאָזט, ער האָט געגעבן אַ רוף אױס 'גײַץ אַװעק פֿון דאָרט.' ס'איז טאַקע שטיל געװאָרן נאָך אַ פּאָר מינוט אָבער איך האָב מיך געשמײכעלט אַז ניצחו אראלים את המצוקים.
************************
שבת האָב איך געהאַט אַ געװאַלדיקע נסיון. דער סאָרט נסיון װאָס נאָר אַ ייִד קען פֿאַרשטײן און אפֿילו אים קען עס אָנקומן שװער. יעדער װײסט דאָך אַז שבת טאָר מען נישט רײַסן. און װיבאַלד אַז שבת דאַרף אַ מענטש אַלץ טון װאָס אַ מענטש האָט צו טון האָט מען פֿאַבריצירט שבתדיקע אשר־יצר פּאַפּיר. ס'איז דאָ װאָס האַלטן אַז געװיסע ישראלדיקע פּאַפּיר איז פֿון די שבעת המינים און זײ ברענגן צו שלעפּן יעדעס מאָל זײ פֿאָרן קײן ארץ־ישראל פּושקעס נייר־טולאַט. און אַז זײ פֿאָרן נישט װײַל ס'מאַכט זיך נישט קײן שמחות און זײַט דער רבי איז אַװעק האָבן זײ זיך געקלעבט צום זין װאָס װױנט אין ניו־יאָרק בעטן זײ אַנדרע זאָלן ברענגן. און װעלכע ייִד אַז מען געבט אים דאָס געלגענהײט צו שלעפּן נאָך אַ פּושקע װעט ער זיך דערפֿון אָפּזאָגן? און אין דיע שטיבער אַז די קינדער צו שלעפּן דער פּאַפּיר און באַהאַנדלן עס מיט אַ לײַכטשעצונג איז השם ינקום דמם. בײַ אונז אין דער הײם זענען מיר נישט אַזױ אױסגחשבונט און מיר באַנוצן זיך מיט געהעריקע טישוס. איך װײס ס'קומט אױס זײער טײַער און ממש אַ שאָד ייִדיש געלט און התורה חסה על ממונם של ישראל און געשניטענע פּאַפּיר קומט אױס אַסאַך ביליגער און ס'איז דאָ צו באַקומן װײעכע אין חוץ לארץ אױך. איך װײס דאָס אַלעס אָבער ס'איז אַלץ לײַכטער נישט צו דאַרפֿן אין זינען האָבן דאָנערשטיק צי דער שבתדיקע אשר־יצר פּאַפּיר איז אױסגעלאָפֿן. האָט זיך געמאַכט די װאָך אַז דער געשעפֿט װוּ מיר קױפֿן אײַן האָט געטױשט זײערע צושטעלער און ממילא איז געװען אַ פֿרישע סאָרט טישו. מיר װאָלטן געדאַרפֿט צו װיסן אַז חדש אסור מן התורה װײַל ס'איז געקומן פֿרײַטיק־צו־נאַכטס און די טישוס זענען בלױז פּערפֿערירט אָבער נישט אונגאַנצן צושניטן. אַ קאַטאַסטראָף. װאָס זאָל איך אײַך זאָגן. אַנשטאָט השם ינקום דמם איז בײַ אונז והוא רחום יכפּר עון.
***********************
בײַם אַנקױפֿן האָב איך אױך אינזינען געהאַט צו קױפֿן שמן־זית. איך מיז מודה זײַן אַז איך האָב אַ באַזונדערע הנאה װען איך קױף מײַן שמן־זית אָן אַ הכשר און נישט בײַ די תשמישי קדושה סוחרים. װען ס'זאָל זײַן בײַ די הײמישע מוכרים אין מענטשלעכע פֿלעשלעך און אָן חותמו של כּהן גדול און פֿאַר אַ מענטשלעכע פּרײַז װאָלט מען געקענט רעדן. גײען זײ און זײ לײגן אַרױף אַ הכשר מאַכט מען אײן מאָל געלט. מען לײגט עס אַרײַן אין דער ביליגסטער פֿלעשל שפּאָרט מען זיך אײַן געלט. און אַז מען פֿאַרקױפֿט עס פֿאַר אַ געביפֿעטער פּרײַז מאַכט מען אַ דריט מאָל געלט והחוט המשולש לא במהרה ינתק. גײ איך מיר אין אַן אַלגעמײנער געװעלב און ס'ליגן אױסגעלײגט שמן־זית אין די שענסטע פֿלעשלעך. אײן זײַט זאָגט מיר נעם דאָס ביליקסטע, ס'איז סײַװי צום ברענען. אַ צװײטע זײַט זאָגט מיר נעם 'עקסטרע װירדזין' װײַל דאָס איז די טפּה ראשונה װי רש"י זאָגט אין פּרשת תצוה (נישט אמת) און אין יעדענס פֿאַל איז עס מער מהודר און אין דער בית המקדש האָט מען עס דאָך אױך געברענט. מאַך איך אַ פּשרה און איך נעם דער ביליגסטער 'עקסטרע װירדזין'. אַ רײַכע גאָלדענען פֿאַרב, נישט דער פֿאַרראָצטער גרינער פֿאַרב אין דער ספֿרים געשעפֿט, אין אַ שײנער באַלבאַטישע פֿלעשעל, אינגאַנצן דורכזיכטיק אָן קײן טראָפּ זאַץ. איך נעם דאָס פֿלעשעל פֿונעם פּאָליצע און מיט אַ ליבשאַפֿט שטעל איך עס אין מײַן װעגעל און אין מוח לערן איך דער רש"י פֿון מגרגרו בראש הזית.

פּר' וישב ה'תשסה לפּרט גדול

ס'לעבן גײט װײַטער אָן צי ס'געפֿעלט צי נישט און אין מײַן לעבן טוט זיך לעצטענס נישט צופֿיל אױסער אַז די פּרנסה לאַסט װערט נישט לײַכטער און גאָטס לאַסט נישט שװערער. מיט מײַנע פּרנסה דאגות װעל איך אײַך נישט פֿאַרצרהן, ס'איז געניג אַ'סשטערט מיר. אָבער מיט גאָטס לאַסט זענען דאָך כּל ישראל עריבים זה לזה איז זענט איר דאָך אַ שותף אין מײַנע עבירות און איך אין אײַערע מצוות. שותפֿים דאַרפֿן זיך אָפּגעבן אײנעם דעם צװײטן דין וחשבון איז דאָ האָט איר אַ טײַלװײַסיקע חשבון און װי דער סחורה קומט אַרײַן װעל מיר זיך װידער דורכשמועסן. אַלעדיקט?

מנחה מעריבס איז לעצטענס שטאַרק צו באַדױערן. נישט צו גלײבן אָבער זײ עקזיסטירן נישט. אָן קײן בושות אָבער איך דאַװען נישט מנחה. נײן, אפֿילו נישט אַ צװאָנציק סקונדעדיקע שמונה עשרה. ס'איז נישט ריכטיק װאָס איך טו און איך האָב דערױף נישט קײן תירוץ אָבער אַזױ איז. און מעריב איז אַזױ. אַמאָל מיט האַלבע פֿאַרקלעבטע אױגן געב איך אַ שאָקל מיטן מױל און אין אַנדעראַהאַלב מינוט איז עס נישט דאָ אָבער לעצטענס דאָס אױך נישט. בײַ מנחה מעריב בזמנו בין איך בײַם אַרבעט, בײַ נאַכט האָב איך נישט ליב גײן אין שיל װײַל מײַן קלײנע שטיבל האָט נישט אַ שפּעטער מנין. דער חסידישער שטיבל לעבן מיר שעם איך מיך אַרײַנגײן מיט מײַן בלױע העמד מיט אַ ביבער היט און איך בין פֿױל מיך איבער צו טון. אױך זענען די חסידישע שטיבלעך אין דער װאָכן װי פּרעשער קוקערס װוּ ס'טוט זיך אַ געטומל פֿון שנאָרערס און סוחרים און רכילות טרעגערס און מחלוקת טרײַבערס און איך האָב צו דעם נישט קײן געדולד. שבת איז מיר מער װי געניג. בלײַב איך מיר אין דער הײם און איך דאַװען נישט. אַמאָל פֿלעג איך טראַכטן אַז באַלד װעל איך דאַװענען און דער באַלד איז פּשוט קײנמאָל נישט אָנגעקומן. הײַנט טראַכט איך שױן אפֿילו נישט באַלד און אַסאַך מאָל, איך שעם מיך, טראַכט איך׃ און אױף װאָס אַרױף זאָל איך יעצט אױפֿשטײן און זיך נעמן דאַװענען?

שחרית איז עטװאָס בעסער װײַל תפֿילין לײג איך טאָג טעגלעך. זאָלן זײ אַלע פּלאַצן אָבער איך לײג אַיעדן טאָג תפֿילין. איך פֿאַרזיך גײן אין שיל װען איך קען אָבער איך פֿאַרשלאָף, איך בין פֿױל, ס'איז שפּעט און למעשה קומט מיר אױס צו גײן נישט מער װי אײנס צװײ מאָל אין דער װאָך. מײַנע קינדער שפּעטן פֿון מיר װײַל בײַ נאַכט זאָג איך זײ 'מאָרגן גײט מען אױפֿשטײן' און זײ װײסן שױן זיך נישט צופֿיל צו זאָרגן. לערנען לערן איך אַ פֿײַג אױסער װאָס איך לערן דאָ דאָרט מיט מײַנע קינדער און שבת קום איך אױך שפּעט אין שיל אַרײַן.

אַזױ װעל איך אױסלעבן מײַן לעבן? איך האָף אַז נישט. פֿאַר צװײ װאָכן איז מײַן ייִנגל געגאַנגן שפּילן בײַ אַ חבר אױף זונטיק נאָכמיטאָג און ער האָט דערצײלט אַז ער האָט געדאַװענט מנחה. װוּ? דעם ייִנגלס מאַמע האָט זײ געזאָגט גײן דאַװענען. יענער ייִנגל װײס איך גײט יעדן טאָג דאַװענען מיט זײַן טאַטע. און איך טראַכט צי די מענטשן האָבן נישט קײן יצר־הרע. יעדער קען זײ. שטילער ייִדן װאָס װילן נישט אײַנעמן דער װעלט, מאַכן נישט געשעפֿט אין די לופֿטן, פּשוטע בעלי־בתים אָבער זײ זענען אין שיל יעדן טאָג, קומן אַרײַן זיבן אַזײגער, נעמן אַ סידור צו זײערע פּלאַץ, לײגן תפֿילין, דאַװענען און גײן זיך אַהײם. זײ האָבן אַ שיעור, זײ קומן דאַװענען מנחה מעריב און זײ זענען ייִדן. און איך קוק זײ אָן אַז בײַ זײ איז דער בעל דבר טױט, געפּײגערט, אָפּגעשחטן.

בין איך אָבער אַ ייִד, און נאָך װי אַ ייִד. װײסט איר װען איך דאַװען? װען איך בין אין װעג. אין אַ לופֿט פֿעלד אין אַ װינקל, אױף אַ באַן צװישן די װאַגאָנען, אין דער קאַר בײַם רעדל דעמאָלסט ברענט מיר אַז ס'איז מנחה צײַט. און פֿרעגט מיר פֿאַרװאָס אָבער דעמאָלסט געדױערט עס אױך נישט אַן אױגן־בליק. אַלע אַכצן ברכות גענױ װי די אנשי כּנסת הגדולה האָבן מתקן געװען. גײ פֿאַרשטײ די אַלע משוגעתן װאָס מען פּרעגלט אין אונז אַרײַן און װאָס שטעקן אַרײַן זײערע נאָז דעמאָלסט װען מען טוט זײ דאָס װײניקסטע ערװאַרטן.
********************
יענער װאָך פֿרײַטיק צו נאַכטס פֿרעגט מיר מײַן זין פֿאַרװאָס זאָגט מען ויהי ערב ויהי בוקר יום השישי, ס'איז נישט פֿרײַטיק ס'איז שבת. איך געדענק נישט װאָס איך האָב אים גענטפֿערט אָבער ס'האָט מיר געמאַכט טראַכטן. חז"ל לערנען אַרױס פֿון דעם, און װעלכע ייִד װײסט דען נישט דערפֿון, אַז בײַ ייִדן גײט דער טאָג נאָך דער נאַכט. אין פּסוק שטימט עס אָבער נישט. װײַל לױט זײערע חשבון װאָלט געדאַרפֿט דער תורה זיך אָנהײבן ויהי ערב ויהי בוקר יום אחד און דערנאָך בראשית ברא אלקים. די תורה הײבט זיך דאָך אָבער אָן בראשית, און דאָס האָט פּאַסירט אױף זינטיק. דערנאָך װען מען האָט באַשאַפֿן אַלעס פֿון דעם טאָג זאָגט דער פּסוק אַז ס'איז געװאָרן אָװענט און עס איז געװאָרן פֿרי אײן טאָג און נאָך דעם קומט מאָנטיק. הײסט עס אַז אײן טאָג האָט זיך גענדיקט װען ס'האָט געטאָגט אױף מאָנטיק אינדערפֿרי. הײסט עס אַז לױט דעם קומט דער נאַכט נאָך דער טאָג.

איר דאַרפֿט נישט אַרײַן שיקן תירוצים װײַל אַז איך קען לעבן מיטן בריאה פֿון בראשית קען איך מיך אַן עצה געבן מיט אַזאַ שװעריקײט.
**********************
ס'איז נישט כּאילו איך האָב נישט ליב גײן אין שיל. װען איך בין אין שיל האָב איך צײַט צו זען, צו הערן, צו טראַכט און צו שאַפֿן. װען איך שטײ אין שיל אין מײַן טלית און תפֿילין, אָדער בײַם געשושקעכטס פֿון שמונה־עשרה שפּיר איך מיך אַ חלק פֿון עפּעס גרעסער, פֿון עפּעס הײליקער, פֿון עפּעס װאָס איז געװען פֿאַר מיר און װעט מיך לאַנג איבערלעבן. ברענגט נישט אַרײַן גאָט אינעם געשעפֿט װײַל ס'איז נישט אַ דאַנק אים אַז מיר זענען דאָ נאָר אַ דאַנק אונז אַז ער איז דאָ. פֿונדעסטװעגן איז ער אױך אַ מחותן און זײַן אָנװעזענהײט איז אַזױ אַרײַן געפֿלאָכטן אַז צי ער עקזיסטירט צי נישט אין בלױז אַן אַקאַדעמישער שאלה. קומן אין שיל בינדט מיך צו צו װאָס איך בין. אונטערהערן געשמועסן פֿון אחינו בני ישראל, צוקוקן זײערע תנועות, אױסהערן זײערע תחינות און סתם אָבזערװירן זײערע הלוך ילך דאָס אַלײן איז פֿאַר מיר מער װערד װי שכר הליכה. דאָרט איז אונזערע טיאַטער, אונזערע טעלעװיזיע, אונזערע באַר, אונזערע קלוב, אונזערע פֿאַרװײַלונגס הױז, אונזערע ישות. דאָרט ליבן מיר זיך און דאָרט האַסן מיר זיך. דאָרט איז אונזערע גאַנצע לעבן ושם תקבר. דאָרט האָט מען אָנגעטראָגן אונזערע עלטערן אײנעם פֿאַרן צװײטן, דאָרט האָט מען אַנונסירט דעם תנאים, דאָרט האָבן זיך אונזערע טאַטעס אױפֿגערופֿן און אַהין האָט מען אונזערע מאַמעס שיל געפֿירט, דאָרט געבט מען די טאַטעס פּתיחה אינעם נײַנטן חודש און דאָרט נעמט מען אָפּ די מזל טובס װען דאָס קינד װערד געבױרן. דאָרט זענען אונזערע זכרים און קידושים און אַהין פֿאַרטרײַבט די מאַמע די קינדער װען זי קען שױן נישט. דאָרט קריגט מען זיך צום ערשט מיט די מײדלעך װען מען שרײַעט זײ נאָך שלא עשני אשה און דאָרט געפֿעלט אונז אַ מײדל צום ערשטן מאָל. דאָרט האָט מען בר־מצווה . װידער אַ שידוך מיט אַן אױפֿרוף און צום סוף װעט מען דאָרט דורך גײן בײַ אונזערע לויות, דאָרט זאָגן מיר קדיש נאָך אונזערע עלטערן און דאָרט װעט מען זאָגן קדיש נאָך אונז. איז עס אַ פּלא אַז ס'האָט דאָס פּנים װאָס ס'האָט? און איך האָב אַפֿילו נישט אױסגערעכענט די פּרנסות װאָס מען מאַכט דאָרט. יעצט אין דער װאָך פֿון חנוכּה װעל איך פֿאַרזיכן גײן װאָס מער און זיך אָנטשטרענגן איבערצוגעבן דאָס װאָס איך זע און הער.

אַ גוטן שבת און אַ פֿרײליכן חנוכּה!

במוצאי יום מנוחה אָדער שבת־צו־נאַכט פֿיבער ב'

שטעלט זיך אױס אַז דער 'אָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָל' איז גאָר געװען ראָמבאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָל. נישט די ראָמבאָלס װאָס מען געבט בײַ קידושים װאָס איז צאַמגעדרוקטע לעקך מיט ראָם. נײן דאָס איז גאָר דער שמעו נאָ רבותי פֿון אַ יאַט מיטן נאָמן מײַקל באָפֿער. די שרײַערס זענען געװען אַ יונגערמאַן מיט אַ מײדל אַ יפֿת תואר מיט אַ גרינע געשטריקטע פּעלערינע. אַכּלל זײ האָבן זיך אַזױ לאַנג צושריגן ביז אײנער האָט זײ געזאָגט זײ זאָלן זיך פֿאַרמאַכן די פּיסקעס. געבט דער בחור אַ שרײַ אױס װי דער פֿאַרקױפֿער פֿון די מצוות, 'צען דאָלער פֿאַר אַ מײַקל באָפֿער, נו צען דאָלער, װער געבט צען דאָלער?' אַז קײנער האָט זיך נישט אָפּגערופֿן רופֿט ער זיך אָפּ, 'דרײַסיק דאָלער פֿאַר אַ מײַקל באָפֿער מיט איר 'טאָפּ אָפֿף'. אַז איר װאָלט 'איר' געזען מיטן טאָפּ אָן װאָלט איר שױן פֿאַרשטאַנען אַז יותר ממה שקראתי כּתוב כּאן. דאָס האָט געהאַט דער עפֿעקט װי אין שיל װען דער גבאי פּראָבירט אָפּפּטרן אַן אחרון ואין קונה און מיטאַמאָל געבט ער אַ שרײַ אױס 'פֿופֿציק דאָלער אחרון חזק.' װאָס איז פֿאַר אַ מינוט געװען ביליג װי באָרשט איז מיטאַמאָל אַ בלינדע מציאה. 'הונדערט' רופֿט זיך אָפּ דער זעלבער זקן װאָס האָט פֿריער געשריגן 'שאָר' אָפּ'

איך בין מיר געזעסן װי אליעזר בײַם ברונעם װאַרטענדיק און שװײַגענדיק צו זען װאָס װעט זיך דאָ אױסקאָכן. דער מאַן האָט געזאָגט אַז די מײדל איז גאָר זײַן שװעסטער, 'באָט ע בוב איז ע בוב'. ער איז לכאורה נישט מער װי גערעכט. אַז ס'האָט זיך מיט גאָרנישט אױסגעלאָזט האָבן זײ זיך גענומן צום עקזאָטישן יונגערמאַן װאָס איז געזעסן אײן זיץ פֿאַר זײ. זײ װילן איך זאָל ראָמבלן. זעענדיק מײַן אום־חשק פֿרעגט ער מיר, 'דו קענסט עמעצן אין דער װאַגאָן?' זאָג איך אַז נײן. 'נו איז װאָס גײט דיך אָן?' גײ זײַ אים מסביר אַז מיר אײניקלעך פֿון אברהם אבינו זענען ביישנים און מיר ראָמבלן נישט בפֿרהסיא. איך האָב אױך אים געפֿרעגט װאָס דאָס באַדײַט. זאָגט ער מיר דאָס איז דער קול קורא פֿון מײַקל באָפֿער. 'און װער איז דאָס מײַקל באָפֿער?' 'דו װײסט נישט װער מײַקל באָפֿער איז?' פֿרעגט ער מיר מיטן ניגון פֿון אַ מחזיר בתשובה אין תחנה מרכּזית װען ער הערט אַז אַ זעלנער װײסט נישט װער ר' עקיבא איגר איז געװען. באָפֿער זאָגט ער מיר איז אַ באַרימטע בעל מקרא פֿון ספּאָרט און פֿאַרװײַלונג אימפּרעזעס און זײַן סימן מובהק איז 'לעטס געט רעדי טו ראָמבאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָל'.

קוקט מיר נישט אָן װי עפּעס אַ צוריק געבליבענער פֿאַרצײַטישער ייִד. איך האָב שױן געזען אַסאַך מאָװיס, דער ענגלישער המודיע לײן איך פֿון דעקל צום דעקל און איך האַלט גאָר שטאַרק פֿון דזאָן גרישעם און עולם ומלואו פֿון רעביצן יונגרײַז. איך קען אױפֿן שפּיץ פֿינגער אַלע ליצנותא דעבודה זרה פֿון אמנון יצחק, איך האָב מיך אײַנגעשריבן אין אַ קורס פֿון 'ערכים' און ס'איז שגור בפֿי טיפֿע פילאָזאָפֿישע אַרגומענטן אױף דע מה שתשיב, און יעדער מאָל יונתן ראָזענבלום דערמאַנט אַן עקאָנאָמיסט אָדער סאָציאָלאָג איבערצוצײגן אַז דער אמת ליגט פֿאַרשטעקט צװישן די דרײַסיקער גאַסן בײַ עלעף און די זעכציקער גאַסן בײַ די צװאָנציקערס און קײן עין הרע ס'האַלט אין אײן װאַקסן פּאַטש איך זיך דאָס בײַכל און איך זאָג פֿריש אשרינו מה טוב חלקינו. עם כּל זה האָב איך פֿון מײַקל באָפֿער נישט געהערט אוּן פֿון װוּ זאָל איך אים קענען אַז ער דאַװענט נישט אין מײַן שיל? איך װעל מיזן זיכן אין דער ביבליאָטעק זײַן ביאָגראַפֿיע.

װיל די מײדל װיסן פֿאַרװאָס איך גײ אַ יאַרמולקע. רבונו של עולם, פֿרעג מיר לײַכטערע שאלות. פֿאַרװאָס? איך מײן װאָס הײסט פֿאַרװאָס, מען גײט װײַל מען גײט. באַלד װעט זי װעלן װיסן פֿאַרװאָס ה' מלך פֿאַר ברוך שאמר זאָגט מען דרײַ מאָל און דער זעלבער פּסוק בײַ יהי כבוד איז געניג אײן מאָל. דאָס איז טײַטש זאת חוקת התורה און דאָס מײנט רש"י אַז די פֿעלקער טשעפּערן דערמיט די ייִדן. איך האָב איר געזאָגט אַז מען גײט אַ קאַפּל צו געדענקן פֿון גאָט. איך האָף עס האָט זיך געהערט איבערצײַגיק װײַל טיף אין מיר האָב איך געװאָלט זי זאָל מיר פֿרעגן 'און דו גלײבסט טאַקע אַזױ?' און איך זאָל איר און אים קענען געבן צו הערן אַז טראָץ מײַן סאַמעטע יאַרמולקע און מײַן באָרד און פּיאות בין איך אַלײן נישט איבערצײגט אין גאָט און אין דער רבי זי"ע און אין דער רבי שליט"א און אין מײַן זינס תלמוד תורה און אין דער שדכנתע און אין דער מקווה װאַסער און אין דער שרון רעגירונג און אין יונתן פּאָלאַרד און װער רעדט נאָך פֿון פּאַרקינג טיקעטס כאָטש איך האַלט שטאַרק פֿון אַ טעלער טשולענט. און אױך זײַט הײמישע ייִדן זענען געװאָרן רעפּובליקאַנער אָבער נאָר װען זײערע קעשענעס זענען לער װי צום בײַשפּיל שבת און יום טוב, אָדער װען זײ האָבן אין גאַנצן נישט אָן די קעשענעס למשל אין דער טוש און אין דער מקווה, זײַט דעמאָלסט בין איך אפֿילו נישט זיכער צי איך בין אַ ייִד אָדער אַ קריסט. ויש מרבותינו זאָגן גאָר אַז ייִדן און קריסטן לױפֿן הײַנט אױפֿן זעלבן טיקעט. אַ 'דרים טים' ריפֿט זיך דאָס. אַנדרע ריפֿן עס אַ 'נײַטמער'. ס'האָט אין גאַנצן געפֿעלט אַ האָר אַז רב אלישוב זאָל אינדאָרסירן דעם חלמא טבא. נאָר װיבאַלד אין אָהײַאָױ איז עפּעס שװאַך ייִדישקײט, און דאָס איז אױך נאָר װײַל רב שטײנמאַן איז זײ נישט געקומן מחזק זײַן, האָט מען באַשלאָסן אַז סתם דעמאָקראַטיע אָן צו קענען בױען אַ פּאָר ישיבות אָדער אַלעדיקן פּדיון שבויים אָדער מאַכן אַ קעפּעל אין 'יאַטעד' אַז די אַמעריקאַנע װאַלן הענגן אין די גדולי ישראל, אַזאַ דעמאָקראַטיע איז ביטול תורה. זיצענדיק אין באַן מיט אַזעלכע ספֿיקות מײן איך איז בעסער אַז איך האָב געשװיגן.

דערנאָך האָט ער אָנגעהױבן מיט זײַנע שאלות. באַלד װיל ער װיסן װעגן אַראַנזשירטע שידוכים. יאָ, ס'איז אמת אַז מען אַראַנזשירט שידוכים אָבער בדרך כּלל נײט מען נישט. (ס'איז פֿראַגזאַם װאָס הײסט נײטן אַז מען זעצט צאַם אַ בחור מיט אַ מײדל װאָס זײַט זײערע קינדערגאַרטן יאָרן האָבן זײ נישט געהאַט צו טון מיטן אַנדרע מין אױסער אַ שװעסטער קינד אָדער אַ שכן, און פֿון די נײַן, צען דאָס אױך נישט. זעצט מען זײ צאַם אױף צװײ מאָל אַ האַלבע שעה װען אינדערױסן זענען שױן אָנגעגאָסן די בראנפֿן גלעזלעך מיטן פּאַרעװע אַלטערנאַטיװ צו 'בײליס אײַריש קרים,' און נאָכדעם פֿרעגט מען זײ, 'ביסט זיכער?'. ס'האָט אַזאַ טעם װי װען לבן האָט געפֿרעגט רבקהן נאָך אַלע מתנות און דער סעודה, 'צי װילסט דו גײן מיט דעם מאַן?') דערנאָך װיל ער װיסן צי מען טרעפֿט זיך װידער פֿאַרן חתונה. בײַ די אַלגעמײנע חסידישע נישט אָבער נהרא נהרא ופּשטיה און יעדער טוט זיך װי זײַן מנהג.

נאָכדעם פֿרעגט ער צי ס'איז אמת אַז דער חתן קוקט אָן דער כּלה פֿאַרן חופּה צו זען אַז דאָס איז זי. גײ זײַ דאָס מסביר אַז ס'איז בלױז אַ מנהג װעגן װאָס לבן האָט געטון פֿאַר יעקבן. מיר מאַכן בדיקת חמץ בשם ומלכות װען ס'איז נישט דאָ קײן ברעקל חמץ, מאַכן ספֿיקא דיומא װען קײנער צװײפֿלט נישט, און דער ערשטער חודש געפֿאַלט בײַ אונדז אין מיטן יאָר ממילא איז לײַכט צו פֿאַרשטײן אַז מען קוקט װײַל יעקב האָט נישט געקוקט און מנהג ישראל תורה היא. נאָך אַ מזל אַז עשוס אײניקלעך האָבן נישט אַזעלכע מנהגים װײַל װען יאָ יעדער מאָל זײ זען אַ האָריקער מענטש װאָלטן זײ אים געגאַנגן אױסטאַפּן צי ער גײט נישט אפֿשר אין זײַן ברידערס פּעלץ. איך האָב דערצײלט פֿאַרן יאַט דער מעשה מיט לבנן און געזאָגט אַז אַזױ איז דער מנהג און שױן. דערנאָך גײט ער אײנס װײַטער, איר פֿאַרשטײט דאָך אַלײן װוּ ער װיל אָנקומן, און ער פֿרעגט צי מען גײט זיך דערנאָך באַזונדערן, און צי װען מען באַזונדערט זיך טוט מען 'קאָנסיומײטן' דער פֿאַרהײַראַטונג. די יפֿת תואר האָט אים אַרײַנגערױמט אין דער אױער, "װאָס מײנט 'קאָנסיומײט,' סעקס?" איך האָב אים געזאָגט אַז די עדי קידושין גײן צום שטיב און באַקוקן עס צי עס איז דאָרט קײנער נישט דאָ, זײ מאַכן זיכער אַז חתן כּלה גײן אַהין אַרײַן אַלײן, זײ פֿאַרמאַכן דער טיר און זײ בלײַבן אינדערױסן בײַם טיר אױף אַ זמן װאָס מען װאָלט עס געקענט קאָנסיומירן װען זײ זאָלן װעלן, אָבער קײנער װיל נישט. איך האָב אים געזאָגט אַז ס'איז דאָ װאָס האָבן אַ מנהג דעמאָלסט צו דערלאַנגן אַ קיש אָבער אױף דעם איז אױך נהרא נהרא ופּשטיה. װאָס איז דער שיעור פֿון דעם זמן האָט ער מיר נישט געפֿרעגט און איך שטעל מיך פֿאָר אַז בײַ דעם איז דער חזון איש שיעור אַ קורצע און בײַ די אַנדרע אַ לאַנגע. אַזאַ סאָרט מקולי בית שמאי ומחומרי בית הלל. (דרך אגב׃ אַז מען לײענט יאָשע קאַלב און דער מעשה פֿון יענטל זעט אױס אַז אַמאָל איז יאָ געװען דער מנהג אַז מען האָט געװאַרט אינדערױסן אױף אַ מעשה ממש. צײַטן טױשן זיך און הײַנט קומט עס אָן שװערער פֿאַר די חתנים אָבער לפֿום צערא אגרא.)

דערנאָך קומט ער אָן צום פּינטל װי ער האָט געצילט פֿון אָנהײב. צי מיר פֿאַרקניפּן זיך מיט אַ לאָך אין דער לײַלעך. ס'האָט מיר אױסגעזען אַז אַלע אַרומיקע האָבן זיך צוגעבױגן. איך האָב אים נישט געקענט מער זאָגן אַז איך האָב שױן אױך געהערט דערפֿון. צו מזל האָב איך געדאַרפֿט טױשן באַנען און מיר האָבן זיך געזעגענט װי גוטע פֿרײַנד.

אַז איך האָב שפּעטער דערצײלט פֿאַר מײַן שװער זאָל מאריך ימים ושנים זײַן פֿון מײַנע פּחדים האָט ער פֿון מיר געלאַכט. ער איז אַ גרױסע גבור אָבער פֿון גאָט ציטערט ער װי אַ קלײן קינד. זאָג איך אים און אַז דער פּסוק זאָגט אַז יעקב אבינו האָט געהערט אַז עשו קומט צו גײן מיט פֿיר הונדערט מענטשן איז יעקבן באַלד פּרחה נשמתו. און װאָס עפּעס איז יעקבן אײַנגעפֿאַלן אַז עשו װיל אים עפּעס טון? אפֿשר איז עשו גאָר געװען אַ רבי אױף אַ מסע המלכות, אַ קעניגליכע רײַזע, פֿאָרט אױף קברי אבות װײַל דער אײניקל גײט חתונה האָבן? אײַ פֿאַרװאָס בלױז פֿיר הונדערט? איז פּשוט. ער האָט זיך געהאַט צושלאָגן מיטן ברידער ממילא איז איבערגעבליבן פֿאַר יעדער פֿון זײ האַלב פֿון די אַמאָליקע שװענץ. װעט איר זאָגן יעקב האָט מורא געהאַט װײַל אױפֿן גנב ברענט דאָס היטל? חלילה, טאָר מען אַזױנס זאָגן אױף יעקב אבינו? אלא מאי לאָמיר זיך נישט באַהאַלטן פֿונעם אמת אָבער װען יעקב זאָל זײַן דער גרױסער העלד װאָלט ער זיך נישט געגרײט צו אַ מלחמה מיט אם יבא אל המחנה האחת והכּהו. שמירן האָט ער געקענט װוּנדערבאַר, דאַװענען נאָך בעסער אָבער מלחמה האָט ער סך־הכּל גוט געקענט דעם המחנה הנשאר לפֿליטה. און, זאָג איך פֿאַר מײַן שװער, מוצאי שבת װאָלט מען אױך נישט געזאָגט צװײ־און־צװאָנציק מאָל אל תירא עבדי יעקב. מײַן שװער האָט אױסגעטרינקן זײַן טײ און אָנגעהױבן זינגן אליהו הנביא.

במוצאי יום מנוחה אָדער שבת־צו־נאַכט פֿיבער א'

איך בין אױף צרות. איך האָב שױן נישט געשריבן איבער אַ חודש און ס'שרײַבט זיך נישט. זאָל זיך קײנעם נישט דאַכטן אַז אין דער צײַט װאָס מען האָט פֿון מיר נישט געהערט האָב איך אָנגעפֿילט גאַנצע העפֿטן מיט חידושי תורה און סיפּורי צדיקים. לײדע חוץ פֿון אַפּאָר אָבזערװאַציעס װאָס איך האָב מיך אױפֿגעצײכענט האָב איך דער גאַנצער צײַט פֿאַרברענגט מיט פֿאַרשידענען ענינים, מאַנכע פֿון זײ זענען דוחה שרײַעבן אין אַ בלאָג אָבער צו מײַן שאַנדע האָב איך אױך אָפּגעבטלט אַ חלק פֿון מײַן איבעריקע צײַט ובידי אין מעש, איך האָב נישט װאָס צו צײגן פֿאַר די פֿאַרלױרענע מינוטן, שעות און טעג. װי אַ צדיק האָט אַמאָל געטײַטשט ובימי אקרא, איך װעל רופֿן מיט מײַנע טעג, דאָס הײסט ער װעט אָנפֿולן זײַנע טעג מיט מצוות ומעשים טובים און די טעג װעלן אים פֿאַרטײדיקן. צום באַדױערן פֿעלן מיר אַ היפּשע פּאָר טעג פֿונעם חשבון. אַ צדיק האָט אָבער אױך געזאָגט אַז כּל זמן דאָס לעכטעלע ברענט קען מען פֿאַררעכטן און דאָס בין איך אַצינד אױסן. צו פֿאַררעכטן.

ס'איז נישט לײַכט װײַל װאָס װײניקער מען שרײַבט האָט מען אַלץ װײניקער אױף װאָס צו שרײַבן און װי חז"ל זאָגן אַז די תורה זאָגט אַז דו װעסט מיך איבערלאָזן אױף אַ טאָג װעל איך דיר איבערלאָזן אױף צװײ טעג. פֿלעגט דער רבי אין חדר דאָס ערקלערן אַז דער תורה איז נישט װי מען גײט אַראָפּ פֿון אַ באַן בײַ אַ סטאַנציע און אַז דער באַן פֿאָרט אַװעק איז דער װײַטקײט פֿון דעם מענטש ביז צום באַן אַזױ פֿיל װיפֿיל דער באַן איז געפֿאָרן. אַז מען לאָזט איבער דער תורה אױף אַ טאָג בלײַבט מען נישט שטײן װײַל אַ טאָג אָן תורה איז בעל כּרחך אַ טאָג מיט עפּעס אַנדערש און דער יצר־הרע שטײט גרײט באַלד אָנצופֿילן דעם קאָפּ מיט נאַרישקײטן און ערגערס. דערפֿאַר אַז מען לאָזט איבער דער תורה אױף אַ טאָג איז סײַ די תורה פֿאָרט װײַטער און סײַ דער מענטש פֿאָרט פֿון דער תורה אַװעק און פֿאַרדעם װערט פֿון אַ טאָג נישט לערנען אַ צװישנשײד פֿון צװײ טעג.

אױך איך בין געפֿאָרן אױף אַ באַן. צי עס איז געװען תורהדיק צי נישט לאָז איך איבער פֿאַר אײַך. במוצאי יום מנוחה האָב איך געדאַרפֿט פֿאָרן קײן פֿאַר ראָקעװײ. פֿרעגט נישט פֿאַרװאָס און פֿאַרװען אָבער איך האָב נישט געהאַט קײן אַנדרע מיטל צו פֿאָרן נאָר מיטן באַן פֿון פּען סטאַנציע און דווקא מיט אַ באַן װאָס פֿאָרט װען ס'איז שױן נאָך חצות. נו, אין ניו יאָרק איז לילה כּיום יאיר און װער רעדט נאָך אױף שבת־צו־נאַכטס װען ניו יאָרק פּראַװעט אַ מלווה מלכּה ביז אין די פֿריע שעות און אין די װינקלן און אַלקערן פֿונעם סטאַנציע קײט מען איבער די שריים און מען כאַפּט גאָר אַ דרימל. מען האָט אױסגערופֿן אַז דער באַן װעט פֿאָרן אין 1:04 און זײַענדיק אַ ייִד בין איך זיכער געװען אַ איז אַזאַ צײַט פֿאָרט קײן אײנער נישט חוץ פֿון שיכּורים און קרימינאַלן. די ציצית פֿון דער געזעלשאַפֿט װאָס הענגנן נאָך נידעריקער װי די פֿראַנזן.

נישט צום ערשטן מאָל בין איך געװױער געװאָרן אַז נישט אַלעס װאָס איך גלײב אַלץ ייִד איז װאָר. דער באַן איז געװען אָנגעשטאָפּט װי לאָמיר זאָגן אינדערפֿרי אָדער נאָכמיטאָג אַ האַלבע שעה פֿאַר אָדער נאָך דער געדרענגע־שעה. אַלע זיצן זענען געװען באַזעצט און אַרום די טירן איז מען אױך געשטאַנען, אָבער אָטעמן האָט מען געקענט. איך זעץ מיר אַראָפּ און מאַך זיך באַקװעם מיט מײַן טאַש לעבן מיר. איך בין נישט מחוייב מפֿקיר צו זײַן מײַנע חפֿצים און װײַל איך גײ אַ יאַרמולקע מיז איך אַרױף לײגן די געפּעק איבערן קאָפּ אַז מען זאָל זײ קענען לײַכטער לאַקחענען? ס'איז שױן הױך צײַט אַז קריסטן הײבן אױך אָן מאַכן אַ קידוש השם. שױן צװײ טױזענט יאָר װאָס מיר פֿלאַטערן מיט די הענט און פֿיס װען עמעצער לאָזט אונדז אַריבער גײן דער גאַס, און נאָך װען ס'איז פֿאַר יענעם רױט. און װאָס האָבן מיר דערפֿון? אַז יעדער קען זיצן אױף באַנען און באָסעס בפּישוט ידים ורגלים און מיר נעמען זיך צאַם דאָס מאַנטל אַז ס'זאָל חלילה נישט אָנרירן אַ צװײטנס זיץ.

פֿון הינטער מיר הער איך װי ס'זעצן זיך אַפּאָר בגילופֿינדיקע חברה װאָס װײסן גאָרנישט פֿון ר' יוחנן'ס עדיקט אַז עס איז פֿאַרבאָטן זיך אָנצופֿילן דאָס מױל מיט געלעכטער אין דער װעלט. מײַן גענעטישע ענטענע, אַנטװיקעלט און אױסגעמושלמט אין צװײ יאָרטױזענט פֿון גלות, איז געװען אָנגעשפּיצט און אױסגעשאַרפֿט צו װאָס ער װאַרט מיר דאָ אָפּ. מײַן אַרײַנגעבױטע נאַװיגאַטאָר האָט מיר געהאַלטן אין אײן אײַנחזרן דעם ערשטן און לעצטן כּלל׃ דרײ דיך נישט אױס און אַז זײ קומן פֿאַר דיר מאַך חלילה למען השם נישט מיט זײ קײן אױגן פֿאַרבינדונג. װאָס נאָך האָב איך געקענט טון אױסער זאָגן שיר המעלות ממעמקים און נישט זאָגן װידוי װעגן אל תפֿתח פּה לשטן?

מיטאַמאָל האָט אױסגעבראָכן אין דער װאַגאָן אַ קול רעש גדול, אַ געװאַלד קול 'אָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָל.' דאָס קדחת האָט מיר געכאַפּט. אַ פּאָגראָם. אַ קאַפּיטל תהילים װאָלט דעמאָלסט געװען װי אַן אַנאַסין פֿאַר אַ נוטה למות. און װאָס װאָלט מיר געטױגט אַ משכּיל לדוד װען איך קום אָן צו די טױרן פֿונעם בית דין של מעלה און דער אָפֿיציר כאַפּט מיך אָן בײַם גאָמבע און פֿרעגט בײַ מיר, 'זאָג נאָר דו װוּ איז דײַן שמע ישראל? האַ?' און דעמאָלסט איז שױן צו שפּעט אַפֿילו אױף אַ ברוך הוא וברוך שמו. בײַ מיר איז געװען זיכער אַז נאָך דער יללה קומט אַ מעסער און אַסאַך װעט מיר העלפֿן אַז איך װעל זײ זאָגן אַז איך האָב נאָך אָן די שבתדיקע הױזן. נאַריש קינד! װאָס האָב איך נישט געפֿאָלגט דער שװיגער װען זי האָט זיך בײַ מיר געבעטן אַז ס'איז סכּנת נפֿשות פֿאָרן אױף די באַנען אין אַזאַ שעה.

מזמור שיר חנוכּת הבית

מורי ורבותי! מיר זענען מיר זיך הײַנט צאַמגעקומן צו פֿײַערן דאָס באַנײַאונג פֿון אונדזערע שטיבל. ברוך השם מיט דער הילף פֿון די נחשון בן עמינדבס צװישן אנ"ש איז אונדז געלונגן אַהערצושטעלן אַ פּראַכטפֿולע מקום תורה ותפֿילה און מקיים צו זײַן זה קלי ואנוהו מיט אַלע הידורים. ברוך ה' אלקי אבותינו אשר נתן כּזאת בלבנו לפֿאר את בית ה'!

מיר קענען אָבער נישט לױבן דעם פֿון אױבן אָן צו דערמאַנען דעם בצלאל בן עמינדב פֿון אונדזערע פּראָיעקט װאָס איז אַלײן געפֿאָרן און מיט זײַנע גאָרע הענט אױסגעגראָבן מאַרמאָר שטײן אין איטאַליע, די לוסטערן אַהערגעשטעלט פֿון עכט סװאַראָװסקי קריסטאַל, דער ארון קודש פֿון דעמבן האָלץ פֿון נײַ־ענגלאַנד און דער עמוד און די בימה פֿון העלפֿאַנדבײן אַרײַן געשמוגעלט פֿון קעניאַ. דער חכם לב איז נישט קײן צװײטער װי דער װאָס ברוב ענותנותו ריפֿט זיך אחר.

מורי ורבותי אים און נישט קײן אַנדרע האָט דער נביא געמײנט װען ער האָט נישט געזאָגט וכבודי לאחר אתן. טאַקע פֿאַרדעם װײַל ישעיה הנביא האָט נישט געהאַט אַ בלאָג נאָכדעם װאָס מען האָט עס געאסרט װײַל ער האָט געשריבן 'דײַנע הערן זענען װידערשפּעניגערס און אַ באַנדע גנבים, אַלע האָבן זײ ליב שוחד און יאָגן נאָך באַלױנינג.' אָבער עולם מיר זענען געקומן לױבן גאָט און נישט באַגראָבן אונזערע פֿירער.

װאָס פֿאַר אַ פּאַסענדיקע װאָך איז עס צו האָבן אַ באַנײַונג פֿון אַ שטיבל, דער זעלבער װאָך װען יעקב אבינו האָט זיך אױפֿגעכאַפּט און געשטױנט 'װי פֿאָרכטיק איז דער פּלאַץ!'

װײַטער דערצײלט דער פּסוק אַז יעקב אבינו האָט פֿאַרהאַנדעלט מיט גאָט און געמאַכט אַזאַ געשעפֿט. 'אַז גאָט װעט זײַן מיט מיר און ער װעט מיר געבן צו עסן און אױף אָנצוטון װעל איך אים מעשרן פֿון אַלעס װאָס ער װעט מיר געבן' ומכלל הן אתה שומע לאו. פֿרעגט דער װעלט די קשיא יעקב אבינו גײט זיך דאָ װעטן מיטן באַשעפֿער? יעקב אבינו, דער בחיר, דער אױסדערװעלטן שבאבות האָט נישט געטרױעט דעם באַשעפֿער אױפֿן װאָרט? װאָס האָט ער געמײנט אַז מיט דער באַשעפֿער קען ער טון װי מיט עשון אוּן לבנן? מען דאַרף דאָך פֿאַרשטײן דער פּשר הדבר.

נאָר מען קען אפֿשר אַזױ זאָגן. יעקב אבינו האָט זיך געלײגט שלאָפֿן און געחלומט פֿון אַ הױכע לײטער װאָס קומט אָן ביזן הימל. פֿון דער באַזע פֿון דער לײטער שטעלט זיך אױס אַז ער האָט גאָר געחלומט מיט אַ קאָמפּאַס און אַ נאַװיגאַטאָר װײַל װי רש"י לערנט אונז, און זיכט נישט איראָניע אין רש"י, קען מען אױסרעכענען גענױ װי דער לײטער איז געשטאַנען, װי שיף און אין װעלכע ריכטונג עס האָט זיך אָנגעלענט. װען רש"י װאָלט געקענט אָנקומן עטװאָס נענטער װאָלט ער אװדאי אפֿילו געװיסט װיפֿיל שטיגן ס'האָט געהאַט. אַכּלל נאָכן לײטער צענע שטײט גאָט איבער אים און זאָגט אים צו גאָלדענע בערג. דערנאָך װעקט זיך יעקב אױף און ער גײט אױס פֿון התפּעלות פֿון זײַן װוּנדערלעכן חלום. 'דאָס מיז זײַן עפּעס העכערס, דאָס איז דער טױער פֿון הימל' און נעקסטע װאָך ליל שישי װעט מען אַהער ברענגן אַלע לײדיגײער פֿון ישיבת שם־ועבר אױסצוזאָגן תהילים און אפֿילו פֿאַר חצות.

אַז ס'איז אָבער געקומן צו מאַכן אַ נדר צו שנדרן אַפּאָר גרײַצע פֿאַרן באַשעפֿערס װעגן איז אים אײַנגעפֿאַלן, 'נו, אפֿשר איז עס בלױז אַ חלום? אַז ס'װעט זיך מיר חלומן פֿון אַ העלפֿאַנד איז דאָך כּולי עלמא מודה אַז ס'מײנט נישט אַז אַ העלפֿאַנד האָט זיך צו מיר באַװיזן. קײנער װעט דאָך אױך נישט פּראָבירן יעצט אינדערפֿרי צו קריכן דער לײטער װאָס איך האָט געזען אין חלום. איז מהיכי תיתי אַז דער אײבישטער האָט זיך צו מיר באַװוּזן, אפֿשר האָט זיך מיר פּשוט געחלומט פֿון גאָט אָבער גאָט איז װײַטער געבליבן דאָרט װוּ ער שטענדיק?'

און צוליב דעם ספֿק, מורי ורבותי, האָט יעקב אבינו געמאַכט מיט גאָט אַ תנאי כּפֿול. כּלומר ער האָט גאָר געמאַכט מיט זיך דעם תנאי. אַז איך האָב געחלומט פֿון גאָט זאָל דער חלום בלײַבן חלום אָבער איך דאַרף מיך נישט איבער דעם לאָזן קאָסטן. אָבער אױב אַלעס װאָס מען האָט מיר צוגעזאָגט אין חלום װעט באַשטעטיקט װערן װעל איך װיסן אַז גאָט האָט זיך טאַקע צו מיר באַװיזן ממילא װעל איך אים אָפּגעבן אַ גוטהאַרציקן טיפּ.

אײדער איך ענדיג װעל איך אַדאָפּטירן און אַדאַפּטירן שלמה המלך'ס תפֿילה אַז װער עס קומט נאָר אַהער צי אַ הײמישער צי אַ פֿרעמדער און אױף װאָס ער קומט נאָר אַהער זאָל ער זיך קענען דערקװיקן דער זעל און זיך מחיה זײַן דער נשמה. אמן.

נשמה שנתת בי

מײַן זין האָט מיר געזאָגט מוצאי יום כּיפּור אַז ער דאַרף נישט צופֿיל שלאָפֿן דעם נאַכט. אױף מײַן װוּנדערונג האָט ער מיר געזאָגט װײַל נאָך אַ טאָג װי יום־כּיפּור האָט זײַן נשמה נישט אַ סאַך אױפֿצושרײַבן װען זי גײט אַרױף בשעת ער שלאָפֿט.

די סוכּה שטײט שױן ברוך השם אָבער איך האָב נאָך נישט אפֿילו אײנס פֿון די ד' מינים. איך זיך נאָך דעם טעם וריח.

ס'זענען לעצטענס געװען אַפּאָר שידוכים אין מײַן משפּחה און נאָך די ימים טובים װעלן זײַן אַפּאָר חתונות און איך קיק אױף זײ נישט אױס. פֿאַרקערט, ס'איז אַ געלעגענהײט צו זען פֿון דער נאָנט װאָס פֿאַר אַן אינסטיטוציע עס איז, װיפֿיל געלט עס קאָסט אָפּ, און װיפֿיל האַרץ װײטאָג און אָנגעצױגענקײט ליגט אין דעם. דאָס ערגסטע איז צו הערן פֿון די זקן ורגילס װאָס האָבן שױן חתונה געמאַכט אַ קינד צװײ און זײ רעדן פֿון דעם גאַנצן עסק מיט אַזאַ לײַכט שעציקײט און אַ שפּעט אױף יענעמס קאָפּ װײַטאָג. נעם די אײַנלאַדענונג קאַרטלעך, דאַרפֿסט נישט בעסער, מאַך דיך נישט נאַריש יענער זאַל איז אױך גוט, דאַרפֿסט נישט אַ פֿאָרשפּײַז װײַל דער עולם רוקט זיך סײַװי הערשט אָן נאָך דער יױך און אַזױ װײַטער. איך האָב אים געװאָלט פֿרעגן און קינדער דאַרף מען יאָ? אײנס פֿון מײַנע זאָרגן פֿון עלטער װערן איז צו װערן אַרײַנגעזאַפּט אין דער שנעל־זאַמד פֿון חתונה מאַכן די קינדער. נישט דער געלט שטערט מיך נאָר דער אַסאַך נחת, דער זאָלסט זוכה זאַן..., דער מערשטעם בײַ דיר אױף שמחות. אײן צדיק האָט נאָך געזאָגט צו מײַן שפּעטן, װעסט נאָך זען װען דו װעסט חתונה מאַכן און איך האָב אים געװאָלט זאָגן... בעסער נישט איבערצוזאָגן.

דערװײַל קומן די קינדער באַלד אַהײם דער לעצטער מאָל בײַם אַלטן רבין װײַל נאָך יום טוב גײן זײ באַלד אַרױף קלאַסן. װעלן מיר זען סאַראַ תנא קמאס זײ װעלן באַקומן פֿאַר מלמדים. צי ער װעט האַלטן װי דער הײַ יאָריקע מלמד 'אַז אַ קינד דאַרף װיסן אַז ער קען אַמאָל כאַפּן אַ פּאַטש.' איך האָב אים געענטפֿערט אַז איך שלאָג אים אַלײן נישט הלמאי זאָל איך אײַך דינגן דערצו. כּלם אהובים כּלם ברורים אַלע אַרבעטן שװער, אַלע צאָלט מען אַ שיבוש, אַלע האָבן שטיבער מיט קינדער, אַלע אַרבעטן זעקס טעג אַ װאָך און 'רוען' זיך אָף אױף גאָטס ליבן טאָג אין זײערע אײגענע קלאַסן אין דער הײם און פֿון זײ בלױז די מלאכים קומן אַרױס אינעם פֿילן זינען. איז װאָס איז דער װוּנדער אַז בײַ פֿיל פֿון זײ איז דער עשה פֿון חושך שבטו שונא בנו דוחה דער לא תעשה פֿון לא הקפּדן מלמד. אַפֿילו די װאָס שלאָגן נישט װײסן אױך נישט װאָס צו טון מיט די קינדער איז שרײַט מען, און מען קלאַפּט און זעצט און מען קוקט אַרױס פֿון די פֿענסטערס, און מען דערצײלט שײנע מעשות װײַל קײנעם איז נאָך נישט אײַנגעפֿאַלן צו פֿרעגן צי װאָס מען האָט אַ תלמוד תורה און װאָס גענױ מען װיל פֿון די קינדער חוץ אַז זײ זאָלן װאַקסן תלמידי חכמים װאָס רוב װעלן סײַװי נישט אױסװאַקסן. נישט מחמת דער יצר הרע פֿון די קינדער נאָר װעגן דער יצר טוב פֿון די מחנכים װאָס שפּראָצן אױף חדשים לבקרים. יעדער האָט אַ פֿרישע מעטאָד פֿון האַנדלן מיט שװערע קינדער אָן צו טראַכטן אַז רוב קינדער זענען נישט שװער. ממילא פֿאַר דאָס רוב האָט קײנער נישט אַ פּלאַן װײַל כּל זמן סהענגט נישט איבער זײ אַ סכּנה אַז זײ װעלן חלילה אױסטון די יאַרמולקעס קען מען זײ לאָזן לױפֿן בדרך ישראל סבא. און איבערצודעקן אױף װאָס מען טוט נישט מיט זײ ברענגט מען כּסדר אַרײַן פֿרומקײטן. אַלץ ייִנגער טאָרן די מײדלעך נישט גײן זאָקן און די ייִנגלעך קורצע הױזן. אַלץ קומט אַ פֿרישע בריװ אַהײם איבער די קאָליר פֿון די שטרימפּ און דער לענג פֿון די קלײדער. ייִדן זענען דאָך אָבער ייִדן. איז אײַנגעפֿאַלן פֿאַר עמעצען אַז מען קען קױפֿן שטרימפּ אין אַ קלענערע נומער און נאָך מען ציט עס אױס װערט עס אַביסל דורכזיכטיג. האָט מען אױף דעם אױך געמאַכט אַ תקנה. לערנען איז טײַער, לערערענס און מלמדים דאַרפֿן עסן. פֿרומקײטן זענען אָבער ביליג. זײ קאָסטן נישט מער װי קאָפּיען די גזירות און אױסטײלן אין די קלאַסן. און סוף סוף מעסט זיך דאָך דער הצלחה פֿון אַ מוסד נישט אױף די קװאַליװיקאַציעס װאָס קומן סײַװי נישט צו ניץ נאָר אױפֿן אָטענטישקײט פֿון זײערע ייִדישע טעכטער.

איך װײס נישט צי עס איז דאָ אַ גרעסער עגמת נפֿש פֿון דאַרפֿן צוקיקן װי קינדער װערן ערצױגן אין אַ סיסטעם פֿון װאָס מען האַלט אַלײן אַזױ װײניק. אַזױ האָט זיך עס מן הסתם געשפּירט בײַ די סאָװיעטן װען דיסידענטן האָבן געדאַרפֿט שיקן די קינדער אינעם סיסטעם אַרײַן און זײ האָבן נישט געװוּסט װיפֿיל פֿון זײערע מײנונגן זײ מעגן אױסזאָגן פֿאַר די קינדער. פֿון דער אַנדרע זײַט װען איך זאָל זײ שיקן אין אַלגעמײנע שולן װאָלטן זײ אַהײם געקומן פֿרעמד צו דאָס װאָס איז בײַ מיר הײליג און טײַער. איז פֿאַרװאָס זאָל איך נישט טאָרן האָבן דער הנאה פֿון אױפֿציען מײַנע קינדער אין מײַן קולטור אַז איך זאָל מיך מיט זײ טײלן מײַן ירושה און פֿאַרװאָס זאָל איך מיזן צוקיקן װי מײַנע קינדער טײלן זיך פֿון מיר אָפּ און דער שפּראַך פֿון די דורות האַקט זיך אָפּ און איך בין גאָר דער האַקער. נאָר גויים מעגן זיך זעצן צו אַ חגא טיש זײדעס, טאַטעס, קינדער און אײניקלעך און אַלע געניסן פֿון דער זעלבער טראַדיציע אָבער בײַ ייִדן מיז דער זײדע עסן שמורה מצות, דער זין מאַשין מצות און דער אײניקל חמץ בפּסח? אַז יעקב האָט געגנבעט די ברכות איז אים אױך אױסגעקומן צו זײַן בײַם טאַטענס טיש איז עס דאָך זײַן רעכט אױך.

װעלן זײ װײַטער גײן אין חדרים װוּ קוריקילום איז אַ װאָרט װאָס כּל הרוצה ליטול את השם פֿעפֿערט דערמיט זײַן שפּראַך און ונשלמה פּרים שפֿתינו מיט רעדן דערפֿון מײנען זײ איז מען יוצא. ס'איז דאָ מלמדים װאָס אַרבעטן שװער, זײ זענען איבערגעגעבן און זײ האָבן ליב די קינדער אָבער מען געבט זײ נישט די געצײַג, די מעטיריאַל מיט װאָס צו לערנען. פֿאַרקערט מען געבט זײ שװערע גמרות און מען לײגט אַרײַן כּוחות אָן צו טראַכטן װאָס מען װיל פֿון די קינדער, צו װאָס זײ זענען פֿעהיג, װאָס פֿאַר אַ ניצן די קינדער װעלן דערפֿון האָבן און װיאַזױ דאָס װעט זײערע ייִנגע קעפּ פֿאָרמירן. דער פֿראַגע איז נישט לימודי קודש אָדער לימודי חול נאָר װאָס און צוּװאָס פֿון קודש אַלײן. איך װעל עס נישט פֿאַררעכטן. אדרבה װען די קינדער קומן אַהײם און איך לױב זײ בין איך עס אַלײן מחזק װײַל אַז איך לײג נישט אַ דגוש אױף װאָס זײ לערנען װעלן זײ עס אַלײן נישט נעמן ערענסט. אױ לי מיצרי אױ לי מיוצרי!

איך האָב נאָך אפֿילו נישט אָנגערירט די מדות טובות און פּראָסט מענטשלעכקײט װאָס זײ זענען זיך קונה אין חדר. איך מיז אָבער לױפֿן זען װאָס די ד' מינים סוחרים האָבן צו פֿאַרקױפֿן און װיפֿיל ס'װעט זײ געלונגן מיר צו שינדן. אַז ס'װעט זײַן בכדי שיעשה װעל פֿון דעם אױך דערצײלן. און אַז נישט האָט מיר אַ גוטן יום־טוב.

שלש עשרה מדות

אַ נקמה אין דעם בעל דבר. שלש עשרה מדות און איך בין געװען אין שיל שױן בײַ מדת טובך וענותנותיך, ס'איז מיר געלונגן זאָגן אַ האַלבע טיץ קל הורת לנו'ס בציבור, בײַ תרצני בקראי ה' ה' בין איך אַריבער געשפּרינגן װי אַ הײַשרעק צו ה' ה' און ס'האָט געקנאַקט. מײַן זין איז אױך געװען מיט מיר און ער איז אױף מיר נערװעז געװאָרן װײַל איך בין געװאָרן אױפֿגעהײַטערט פֿון װאָס ס'קומט און איך האָב אים געגעבן אַ מיש. ער האָט מיר דווקא געװאָלט װײַזן אַז ער װײסט שױן אַלײן װוּ צו זאָגן. איז נישט. איך האָב מיך פֿאַרטיפֿט אין מײַן סליחותל און אױסגעהערט װי דער חזן האָט זיך געגאָרגעלט אַדױנױ אַדױנױ.

ייִדן, ס'װעט קומן אַ טאָג װאָס איך װעל געװױר װערן װיאַזױ עס זעט אױס דער גיהינום פֿאַר די װאָס לאָזן אױס מנחות אין די עשרת ימי תשובה. לאָמיר נאָר האָפֿן אַז מען זאָגט דאָרט שלש עשרה מדות. װעט איר פֿרעגן און װאָס איז דען דער גדולה? זאָגט מען עס דען נישט צענדליקע מאָל פֿאַר דעם און נאָך דעם? פֿרעג איך אײַך׃ און המלך זאָגט מען דען נישט יעדען שבת? מען דאַרף נישט אַלעס פֿאַרשטײן. מען דאַרף אַמאָל אױך קענען צומאַכן די אױגן און זיך לאָזן אײַנגעזאַפּט װערן אין דער קדושה װאָס נידערט אַראָפּ.

אַז דער חזן האָט געענדיקט זײַן שטיקל האָב איך מיך נישט געקענט אײַנהאַלטן פֿון כאַפּן אַ בליק. ס'איז כּאילו מען נעמט אַ װײַטיק קאָנטראָל (רימאָט קאָנטראָל בלע"ז) דער לאַנגער, שמאָלער בדרך כּלל שװאַרצער מעשה מיט אַ סאַך קנעפּלעך װאָס װױנט אין אַלגמײנער משפּחות אױפֿן קאַװע טיש אין דער סאַלאָן און װער ס'כאַפּט עס ערשט זיצט און האַלט עס װי אחשוורוש האָט געהאַלטן זײַן שרביט הזהב. װיפֿיל פּאָר פֿאָלקן האָבן זיך שױן געגעט װײַל שטענדיק כאַפּט ער עס ערשט, װיפֿיל ברידערס האָבן זיך שױן צובלודיקט איבער דעם און װיפֿיל צער און עגמת נפֿש האָט עס שױן געברענגט אױף דער װעלט?

בײַ אונז כּלל ישראל דער מבחר שבאומות איז דאָס אַלעס נישט שייך װײַל מיר פֿאַרמאָגן נישט אַזעלכע טשאַטשקעס. מיר קאָנטראָלירן נישט פֿון דער װײַטענס נאָר פֿון דער נאָנט. אמת מיר האָבן עס אױך פֿאַר אונזער סטעריאָס און אײר קאָנדישענס און מיר זענען בכלל נישט צוריק געבליבן. חלילה, װאָס פֿעלט אונז דען? בעל כּרחך מיז מען אָבער מודה זײַן אַז ס'איז נישט דער זעלבער זאַך. און נאָך אײן מזל. מיר האָבן אַ טבע אַז ס'קומט אונז שױן יאָ אױס אַמאָל צו כאַפּן אַ קוק אױף אַ טעלעװיזיע לערנען מיר עס אָפּ װי מיר לערנען אַ סוגיא. מען לערנט אַ סוגיא און פֿאַר ס'פֿאַלט עפּעס אַלײן אײַן האָט מען מורא אַז אפֿשר האָט דער מהרש"א עפּעס געפֿרעגט, און ר' עקיבא איגר און דער רשב"א און דער רמב"ן און מען ברענגט אַ באַרג מיט ספֿרים אַלץ װײַל מען פֿאָרכט אַז אפֿשר לאָזט מען עפּעס אױס. און בײַ דער טעלעװיזיע װען חלילה וחס רחמנא לצלן ס'קומט אױס צו קוקן בלעטערט מען די קאַנאַלן װײַל אפֿשר איז דער נײַעס דאָרט בעסער װי דער נײַעס דאָ. און װען מען װײַזט דער װעטער אױף סי ען ען לױפֿט מען צו אײ בי סי און דערנאָך טױשט מען װידער סתם דורך צו לױפֿן אַלע קאַנאַלן. נישט חלילה װײַל מען זוכט טמאנע זאַכן. פּשוט װײַל אפֿשר איז דאָ עפּעס און מען דערלײגט עס, מען פֿאַרלירט עס לעולם ועד. אַ ייִד װײסט אזַ יעדער מינוט איז טײַער און װאָס מען האָט יעצט קען מען קײנמאָל נישט צוריק באַקומן און דערפֿאַר מיז מען ערשט כאַפּן דעם קאָנטראָל און כּסדר טױשן. װײַל אַז מען קען משלים זײַן קרבנות בײַ הױכע שמונה עשרה און אַרײַן כאַפּן אַ האַלבע דף בין גברא לגברא הלמאי זאָל מען נישט קענען בודק זײַן דער נײַעס אין מיטן אָפּרע, זען צי מען רעדט נישט פֿון ארץ ישראל, פּשי האָסט געזען דעם כּותל, יענער קאָמערשיעל איז געװאַלדיק, דער לײב אױף נעשנאַל דזיאָגראַפֿיק איז עפּעס מוראדיק, נישט צו גלײבן. װיאַזױ מאַכן זײַ דאָס? האַלטסט ס'איז אמת צי זײ מאַכן עס פֿאַרן פֿילם?

אָט אַזאַ קאָנטראָל איז געװען אין שיל. דער חזן האָט נאָר אױסגעלאָזט און ס'האָט אױסגעזען אַז עמעצער האָט דערלאַנגט אַ דרוק אױפֿן קפֿיצת הדרך קנעפּל ('שנעל פֿאָרױס' בלע"ז). דער שאָקל איז מיטאַמאָל געװאָרן שנעלער, און די קולות אױף אַ העכערן גראַד און אַ געשרײַ האָט אױסגעבראָכן יהי רצון מלפֿניך...

אײערנעכטן בין איך דורך צװײ ייִנגלעך אױף דער גאַס הער איך װי אײנער זאָגט פֿאַרן צװײטן אַז זײַן רבי איז הײַנט געקומן אין חדר האַלב עלעף. ס'איז עשרת ימי תשובה און איך בין נישט מקטרג. װען ס'זאָל געװען הײַנט װאָלט איך עס תולה געװען אַז ער איז געגאַנגן צו תשליך. װײַל אַז פֿינעף און נײַנציק פּערצענט פֿון כּלל ישראל גײט תשליך אױף ראש השנה מיז זײַן אַזעלכע װאָס גײן דווקא נישט. און הײַנט האָב איך טאַקע געזען בײַ די װאַסערן װי אנשים, נשים וטף טראַסקן אַרײַן זײערע זינד אין דער װאַסער אַרײַן. נישט קײן װינדער ס'דאַרף אַ הכשר.

איך האָב עס תולה געװען אַז יענער מלמד איז אַװדאי געגאַנגן שלאָגן כּפּרות מיט זײַן הױזגעזינד. כּפּרות איז אײנס פֿון די זעלטענע זמנים װאָס ייִדישע משפּחות גײן אַרױס װי אַ פֿאַמיליע. איך זאָג נישט, חול המועד װען מען פֿאָרט צו דער זאָאָ־גאָרטן זעט מען עס אױך און פּסח בײַ נאַכט נאָך מען שפּאצירט אַהײם פֿון דעם שװערס סדר. אַלגעמײן אָבער איז אַ זעלטענער יקר המציאות צו זען אַ הײמישע פֿאַמיליע שפּאַצירן אױף דער גאַס איש ואשה מיט די עלעף מיט אַ האַלב נחתלעך. און אַז מען זעט יאָ װײסט מען באַלד אַז זײ זענען טוריסטן פֿון דער פֿרעמד. חוץ אַז מען גײט שלאָגן כּפּרות.

מײַן טאָכטער פֿרעגט מיר צי איך גײ שטױסן דער געלט. איך האָב נישט געװיסט װאָס זי װיל פֿון מיר. זאָגט זי אַז זי האָט געזען פֿון דער פֿענצטער אין שולע װי מענטשן שטױסן די הינדלעך. װיבאַלד זי װײסט אַז מיר ניצן מיר געלט פֿרעגט זי גוט. איך האָב איר געפֿרעגט צי זי האַלט אַז דער אײבישטער װעט שנעלער פֿאַרגעבן זינד אַז מען קאָפּעט אַן אומשולדיק עוף האָט זי געזאָגט אַז מען האָט עס נאָר געגעבן אַ קלײנע שטיפּ.

איך האָב געזאָגט מײַן בעל הבית אַז מאָרגן קום איך נישט אַרבעטן װײַל ס'איז אַ מצווה צו עסן. זאָגט ער מיר 'אײַ לאָװ יאָר רילידזן' האָב איך אים צוגעלײגט אַז דער גמרא זאָגט כּל האוכל ושותה בתשיעי מעלה עליו הכּתוב כּאילו התענה תשיעי ועשירי און ער האָט נאָך מער הנאה געהאַט. ער האָט אװדאי הנאה געהאַט פֿון דעם ייִדישן כּאילו. די קריסט צום בײשפּיל האָבן אַ באַפֿעל אַז מען כאַפּט אַ פֿראַסק זאָל מען אױסדרײען דעם צװײטן באַק. נו װער איז דען אין דער מדרגה? און אַז מען טוט יאָ אַזױ װאָס האָט מען דערפֿון. גיבט אַזאַ מצווה פֿאַר חז"ל און זײ װאָלטן דרפֿון געמאַכט אַ בראַטל. זײ װאָלטן געזאָגט כּל המסבב לחיו כּאילו סיבב כּפּרות און איר קענט זיכער זײַן אַז ערב יום קדוש אַנשטאָט געבן מלקות אין בית מדרש װאָלט מען זיך געטײלט פֿרעסק אײנעם פֿאַרן צװײטן און זיך אױסגעדרײט די באַקן.

עולם, האָט מיר אַ גמר חתימה טובה און פֿאַרגעסט נישט אַז מוצאי יום קדוש איז דער יאָרצײַט פֿון ר' אפֿרים. טרינקט אַ לחייִם און זאָל זײַן נשמה האָבן אַן עלייה.

כּתיבה וחתימה טובה

איך האָב געבעטן אױף דער זכייה אױפֿצושטײן צו זכור ברית און מײַן תפֿילה איז נתקבל געװאָרן ברצון. ברצון קען אפֿשר זײַן אַ גוזמא װײַל איך בין אַרײַן געקומן האַלב װעג אין זכור ברית און איך האָב סך הכּל אָנגעיאָגט אײן ושוב און אײן והשב און אױך גואל חזק למענך פּדנו בײַ אַ מנין װאָס האָט זיך געשטעלט אין זעקסע. איך האָב מיך געשטעלט זאָגן סליחות און ס'האָט מיך באַלד באַנק געטון אַז איך האָב פֿאַרפֿעלט אַאַאַאַאַאַאַאַאַשרײַ הואָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָם יודעײַײַײַײ סריאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָאָה און אַלע אַנדרע הערונגן פֿון סליחות ערב ראש השנה. נאָך אַ פּאָר שטיקלעך האָב איך מיך אַרױס געגנבעט צום בעקער קױפֿן חלות אױף יום טוב. זיס װי האָניק. פּאַרקירט, זיך אױסגעװעלט אַפּאָר אָפּגעברענטע חלות פֿאַר כּלל ישראל האָט זײ אױסגעטאַפּט, אַ האָניק לעקאַך מיט אַפּאָר ראָגעלעך, באַצאָלט און צוריק אין בית מדרש אַרײַן. אין בית מדרש האָבן זײ געהאַט קפֿיצת הדרך און דער עולם איז שױן געשטאַנען מיט טלית און תפֿילין. פֿון אַ מעשה עבירה טאָר מען נישט הנאה האָבן אָבער דאָ האָב איך דאָך הנאה געהאַט פֿון ייִדן װאָס זענען געשטאַנען אין שיל און געדאַװענט. זאָל איך האָבן אַזאַ לײַכטער יאָר.

בײַם דאַװענען הער איך װי אַ ייִנגליש רעדנער מיט אַ גרױסער באָרד װערטעלט זיך מיט אַ צװײטן אױף זײַן שפּראַך׃ איך האָב דיר געזאָגט אַז מיר װעלן צוזאַמן מאַכן התרת נדרים און איך האָב פֿאַרגעסן זאָגן בלי נדר װעל איך אױף דעם אַלײן אױך דאַרפֿן מתיר נדר זײַן. די געלט גײער האָבן געקלאַפּט אין גרױסן. ייִדן דאַרף פּירות אױף שהחיינו און חותך חיים מעסערלעך און מען טײלט דאָס נישט אומזיסט. איך האָב אײנעם נישט געהאַט חשק צו געבן װײַל ער האָט אַלץ אַ גרױס מױל. דערנאָך איז מיר אײַנגפֿאַלן אַז ער גײט דאָך סך הכּל פֿאַר זיך אַלײן צו שפּײַזן זײן הױז געזונד איז זאָל איך אים דאָס אױך נישט פֿאַרגינען? ל.ט.ס בחור װאָס האָט בר מצווה געהאַט פֿאַר צװײ װאָכן און מען האָט אים נישט געמאַכט אַ סעודה װײַל זײַן טאַטע האָט געהאַט חתונה געמאַכט מיט אַפּאָר װאָכן פֿאַר דעם און ער האָט זיך נישט געקענט ערלױבן אַזױ פֿיל סעודות מצווה, דער בחור האָט אױך געקלאַפּט. ער איז שױן אַ בחור און ער מעג שױן קלאַפּן חוץ חנוכּה און פּורים אױך. אין טירופּאַטי איז מען מקריב דעם עגאָ מיט זיך אָפּשערן דער האָר אין ישיבות קטנות שיקט מען זײ בעטלן אין די שילן. מען דערלײגט אַן עגאָ אָבער מע פֿאַרדינט כאָטש דערבײַ אַפּאָר גראָשן.

נאָכן דאַװענען האָט מען מתיר נדר געװען אָבער נישט פֿאַר דער בעל תפֿלה האָט געזאָגט דער יהי רצון נאָך תהילים. אַ צומישטער שטן קען נישט פֿאַרשטײן פֿאַרװאָס שופֿר נישט און תהילים יאָ. בײַ קדיש נאָך תהילים האָט דער ייִנגלישיסט מיט דער גרױסער באָרד באַקומן אַ קאָל אױף זײַן סעליולער און אין אַ װינקל האָט ער אַרײַנגערעדט אין זײַן באָרד אונטער זײַן טלית. איך האָב מיך איבערגעטון די תפֿילין בשעת מײַן בית דין איז געזעצן און לכּבוד ערב ראש השנה אָנגעטון רבינו תם תפֿילין. גאַנץ אַ פֿײַנעם בית־דין איז עס געװען חוץ אַז אײנס פֿון די דיינים האָט נישט אױפֿגעהערט שאָקלן זײַנע פֿיס און װאַרפֿן דעם באַנק במשך דעם גאַנצן זיצונג. איך פֿאַרשטײ נישט דער פּשט אַז מען זאָגט פֿאַר די 'דיינים' אַז װיבאַלד מען געדענקט נישט אַלע נדרים און מען קען זײ נישט אױסרעכענען על כּן יהיו נא בעיניכם כּאילו הייתי פורטם, זאָל עס זײַן בײַ אײַך כּאילו מען האָט זײ אױסגערעכענט. ממא נפֿשך מען דאַרף יאָ אױסרעכענען צי נישט. אַז יאָ װאָס העלפֿט אַ כּאילו און אַז מען דאַרף נישט װיבאַלד מען געדענקט זײ נישט איז װאָס דאַרף מען אַ כּאילו.

דער ייִנגלישיסט האָט געזאָגט שמעו נא רבותי מיט דעם אמן בכל כּוחוניק און יעדער אײנס פֿון דעם כל כּוחוניקס הכּל יהיו מותרים לךס האָט געדױערט לענגער װי מײַן גאַנצער שמעו נא. נישט קײן װינדער ער האָט זיך פֿריער געװאָלט מתיר נדר זײַן איבער זײַן אָפּמאַך.

באַלד גײן מיר צו דער באַבע און זײדע זײ װוּנטשן אַ גוט יאָר און דאָרט אױף דער זײַט ליגן אױסגעלײגט אַלע אײניקלעך בײַ דער תנאים און דער חתונה. זײ שטײן אױפֿן בילד אַזױ װײַט אײנער פֿונעם צװײטן אַז מען װאָלט געקענט מײנען אַז זײ האַלטן שױן נאָכן צוקריגן זיך און דערװײַל האָבן זײ זיך אַפֿילו נאָך נישט פֿאַרליבט. אין געשעפֿט פֿרעגט אַ ייִד דער פּרײַז פֿון האָניק, 'װאָס? מען װאָל געקענט מײנען אַז גאָלד פֿאַרקױפֿן זײ דאָ.'

האָט מיר אַלע אַ כּתיבה וחתימה טובה און אַ גוט געבענטשט יאָר. װערט פּטור אַלע עבירות בײַ תשליך און מאַכט פּלאַץ פֿאַר די פֿרישע און זײַט אײַך מחיה מיטן כראָמטש אינעם פֿאַרהאָניקטן עפּל.

בושתי וגם נכלמתי

איך קען נישט לאַנג מאריך זײַן און ס'איז נישט דאָ װאָס מאריך צו זײַן. זונטיק אינדערפֿרי בין איך פֿאַרשלאָפֿן סליחות. פּראָסט אַזױ. בײַ נאַכט האָב איך נישט געזאָגט סליחות װײַל איך האָב געװאָלט אױפֿשטײן װי ס'פּאַסט זיך אױפֿן ערשטן טאָג סליחות און איך האָב אָנגעשטעלט מײן װעקער זײגער אױף דעם צװעק. איך האָב נישט געקענט אײַנשלאָפֿן װײַל איך האָב מיך צו שטאַרק געשטיפּט און איך האָב מיך געדרײט על משכּבי בלילות. סהדי במרומים אַז מײַן װעקער זײגער איז געװען אָנגעשטעלט אױף פֿיר פֿונעף און פֿערציק, מײַן זינס און מײַן סליחות האָב איך אַראָפּגענומן פֿון די העכערע שאַפֿערס און איך בין געגאַנגן שלאָפֿן במחשבה תחלה אױף אױפֿצושטײן. װאָס מער קען מען פֿון מיר פֿאַרלאַנגן?

האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט דער בעל דבר אין מײַן זײגערעל און כאָטש ס'קלינגט לכל הפּחות אַ האַלבע שעה אױב נישט לענגער האָב נישט איך און נישט מײַן בני בית געהערט דעם קול דודי דופֿק. יעצט איז לײַכט צו רעדן אָבער אַז איך טראַכט װאָס איך האָב געקענט טון פֿאַלט מיר אײַן אַז אפֿשר װאָלט איך מיך נישט געדאַרפֿט אָנלענען שבת נאָכן טשולנט און אפֿשר װאָלט איך מיך געדאַרפֿט לײגן שאַפּײס־צו־נאַכטס אַביסל פֿאַר צװײ אַזײגער. אָבער פֿון דעסטװעגן טראָץ דאָס אַלעס פֿאַרלאַנג איך פֿון מיר אַז דער נענטערדיקן יום הדין װאָלט מיך געדאַרפֿט אַרױסטרײַבן פֿון בעט.

אַז ס'איז דאָ אַ באַשעפֿער אין הימל איז ער אַן עד מיט װאָס פֿאַר אַן עגמת נפֿש איך בין אױפֿגעשטאַנען. פֿאַר די אױגן האָב איך געזען דעם באַשעפֿער, 'שײן זע איך מיט דיר אױס, װאָס. ס'הײבט זיך אָן מיט אַ װערטעל און אַביסל קריטיק אױף אַן ערלעכער ייִד און ס'לאָזט זיך אױס מיט דעם ערשטן טאָג סליחות אין בעט אָן נעגל װאַסער בײַ דער זײַט. און װי גײסט דו צו צו ראש השנה מיט אַ האַלבער טוץ לדוד ה' אוריס און אַפֿילו נישט אַזױ פֿיל תקיעת שופֿרס? האַ? װאָס טױג דאָרט נישט? װעם האָט לדוד ה' אורי באַגנבעט? יאָ יאָ גײ נאָר אױף דײַנע װעגן װעסט דו װײַט אָנקומן.'

מײַן פֿרױ האָט געגעבן אַ שרײַ ס'איז זיבן פֿינעף און דרײַסיק און תוך כּדי דיבור בין איך שױן געװען אױף די פֿיס. װײ איז מיר. װוּ גײט מען זיכן אַ מנין זונטיק אינדערפֿרי װען ייִדן קומן אַרױס פֿון שיל מיטן טלית באַרטל אונטער די אָרעם און אַ זעטיקײט אױף די ליפּן פֿין אַ מקווה, תהילים, שמע קולנו, שחרית און װידער תהילים און איך װעל אַרײַן שפּאַצירן צי מען קען נאָך זאָגן סליחות? װוּ װײַט בין איך פֿאַרקראָכן אַז במוצאי מנוחה זאָג איך אױך ביחידות? װי איז מעגלעך צו באַשאַפֿן דער ליפֿט פֿון א' סליחות, װען מען קען זיך נישט פֿאָפּן מיטן שײַן פֿונעם שבת, מיטן גלאַנץ פֿון אַ בעקיטשע און מיט דער װײכקײט פֿון אַ שטרײַמל. מען קען זיך אױך נישט אײַנװיקלן אין אַ טלית און זיך באַהאַלטן. צו סליחות קומט מען אין די װאָכעדיקע בגדים, די זעלבע בגדים אין װאָס מען זונדיקט באותו בגדים טוט מען תשובה, באותו בגדים שרײַט מען סלח לנו אבינו כּי ברוב אוולתינו שגינו. דאָס איז דער אַטמאָספֿערע פֿון דער פֿאַרטאָגס װען דער בית מדרש איז אַזױ שװאַרץ װי דער אינדערױסענדיקע הימל און אינערװײניק איז פֿאַרכמאַרעט פֿון אַרבעטס רעקלעך און אױסגעריבענע קאַפּעליטשן. דער װײַסער פּרוכת אױפֿן ארון קודש געפֿינט זיך נישט דאָס פּלאַץ בײַ דעם װאָכענדיקן עולם און די נאַקעטע טישן. מען זאָגט אָבער הנשמה לך און אַפּאָר קל מלך יושבס און דער מידיקײט װערט נעלם, דאָס פֿינסטערנישט הײבט זיך, דער װאָכענדיקס װערט דערהױבן און אפֿילו די כּרחם אבס באַקומן אַ ייִדיש טעם. און דאָס האַלט זיך ביז די געלט גײערס הײבן אָן קלאַפּן מיט די הענט.

װען איך האָב אַרײַנגעטראַכט װאָס גענױ טוט מיר װײ האָב איך באַשלאָסן אַז איך קען לעבן מיט דעם נאָר װאָס שטערט מיר אין אמתן איז אַז מײַן זין װעט נישט האָב אײַנגעקריצט אין זײַן מוח די קולות און בילדער פֿונעם פֿאַרטאָגס װען דער שטילער גאַס רעשט פֿון סליחות, װען מען װעקט אױף דעם פֿאַרשלאָפֿערנער שיל מיט אשרי יושבי ביתך, װען בײַ די פֿענסטערס איז נאָך שװאַרץ און דער בעל תפֿילה שרײַט שױן זוחלים ורועדים מיום בואך, װי שמע קולנו ברענגט אָן דאָס ליכטיקײט און דער זין קומט כאַפּן אַ בליק בײַ שומר ישראל. אױף װאָס ער האָט נישט געזען דאָס יאָר קען איך נישט תשובה טון און אַז ער װעט קײנמאָל נישט װיסן אַז ער האָט פֿאַרפּאַסט און װאָס ער האָט פֿאַרפּאַסט אױף דעם העלפֿט נישט קײן חרטה.

איך האָב אים אױפֿגעװעקט און ער איז באַלד אױפֿגעשטאַנען. איך האָב מיך געפֿרײט אַז ער איז נישט געװען צו אַנטױשט אָבער הא גופֿא האָט מיך אױך אומעטיק געמאַכט. איך האָב אים געזאָגט אַז מיר גײן מיר זאָגן צוזאַמן סליחות און איך האָב אַראָפּ געלײגט אַן אשרי, אַ לך ה' הצדקה, אַ הנשמה לך אַלעס אױפֿן אָטענטישן נוסח. פֿאַרשטײט זיך אַז ה' ה' האָב איך נישט געקענט זאָגן אָן אַ מנין. ס'האָט מיר אַמאָל אַ ייִד געזאָגט אַז װען מען דאַװענט ביחידות זאָגט מען נישט בײַ די קל מלא רחמיםס פֿון קל הורית לנו און װײַטער ממילא האָב איך דאָס אױך געמיזט אױסלאָזן. בין איך געבליבן מיט אַן אומגלימפּערטן סליחות, במוצאי מנוחה אין העלן טאָג און שמע קולנו אָן אַ װידערקול. װײַט װײַט פֿונעם געװיסיקן אַרטיקל.

על כּרחך מיז מען אַזױ זאָגן. אַזױ װי זאַטע עשירים עסן פֿיל בעסער װי הונגעריקע אָרעמעלײַט אַזױ אױך טון צדיקים פֿיל בעסער תשובה װי פֿאַרזונדיקטע. לאָמיר האָפֿן אַז ביז ערב ראש השנה װעל איך מיך פֿאַרדינען דער זכייה אױפֿצושטײן צו זכור ברית.

ימי הרחמים והסליחות

ראש השנה איז שױן אױפֿן שװעל און מײַנע מנחה מעריבס זאָל גאָט אָפּהיטן. שחרית לױף איך אין שיל, װען איך קען בלײַב איך אױף תקיעת שופֿר אָבער מנחה מעריב גײט עפּעס נישט. הײַנט בין איך אָנגעקומן אין שיל אַזױ צװישן דער שטילער און דער הױכער שמונה עשרה, װען יעדער דרײט זיך אַרום און צײלט און נוקעט און צײלט װידער װײַל בײַ ונשאם האָט ער פֿאַרגעסן צי ער האָט זיך שױן אַרײַנגערעכענט און אײנער האָט געכאַפּט אַ שפּאַציר און קען זײַן מען האָט אים אױך צװײ מאָל געצײלט. שפּעטער דרײט ער זיך אױס און נאָך אײנער האָט אױסגעטרױטן און ער הײבט װײַטער אָן הושיעה את עמך און בעליװ מי דאָ זײ ניד אַ ישועה. די שנעלע דאַװענענרס הײבן אָן נוקן און קלאַפּן אױפֿן טיש מיטן בײנדל פֿון דער וארשתיך פֿינגערל. מען שרײט 'באָריך, באָריך' און דער בעל תפֿילה שרײט צוריק אַז דער װאָס האָט יעצט אױסגעטרױטן האָט זיך נישט געשטעלט מיטן מנין קען מען אים נישט אַרײַנרעכענען, און אַ צװײטער שרײַט מען קען יאָ װײַל אױף אַ זעקסטער טױג ער טאַקע נישט אָבער אױף תשעה עונים איז ער יאָ גוט און ענדלעך טרעט אױס דער מדקדק װאָס טאָג טעגלעך כראָפּעצט ער פֿאַרן רבונו של עולם זײנע מכלכל חייםס, זשומט בײַ למען תזזזזכּרו און שפּײַט לטוטפֿות און גאָט נעמט זײַן שפּײַעכץ און לײגט עס אַװעק פֿאַר טל תחייה און ביז אַהין באַקומט ער בזכות דער יריקה והריקותי לכם ברכה, און װען ער טרעט אױס שטעלט זיך ענדלעך דער בעל תפֿלה.

און איך בין אַזױ אַרײַן אין שיל און דער גבאי, דאָס הײסט דער שאַץ־מאַץ בײַ שחרית קומט צו מיר צו 'ביסט געקומן פּונקט אין צײַט צו קדושה' און להכעיס האָב איך מיך געשטעלט שמונה עשרה בײַ שומר ישראל אָן צו טראַכטן אַז ס'קומט קריאת התורה. בײַ קריאת התורה האָט מיר באַנק געטון אַז איך האָב נישט געקענט זאָגן ברוך ה' המבורך אָבער כאָטש בײַ לא יאבה ה' סלוח לו האָט איך געקענט מיט האַלטן. און ס'איז מיר אײַנגעפֿאַלן װאָס איז ערגער? צו האַלטן אַז גאָט האָט געשריבן דער גאַנצער תורה מרישא ועד גמירא נאָר װיבאַלד דער װאָס האָט געשריבן בראשית ברא האָט נישט געשריבן אתם נצבים היום על כּרחך מיז זײַן מער װי אײן גאָט, אָדער לעולם איז גאָט אחד יחיד ומיוחד און מענטשלעכע הענט האָבן זיך אַרײַנגעכאַפּט אין זײַן לקח טוב? אַז טוב לי תורת פּיך מאלפֿי זהב וכסף קען מען נישט באַשולדיקן אַפּאָר צדיקים פֿאַר אַרײַן שטעקן די הענט. איך בין געבליבן מיט אַ תיקו.

אױפֿן באָס זענען געװען אַפּאָר מײדלעך, דער באָס איז דורכגעפֿאָרן אַ פּאָר פֿאָלק און אײן מײדל זאָגט פֿאַר די אַנדרע קוק דאָרט גײט חאַני. די אַנדרע האָבן געכאַפּט נאָך אַ בליק װיאַזױ זי זעט אױס אין אַ שײטל, און אײן מײדל זאָגט פֿאַר אַן אַנדרע , זי'ז אין דײַן קלאַס, נײן? און זי ענטפֿערט, אָבער זי איז אײנס פֿון די עלטסטע און איך פֿון די ייִנגסטע, איך בין קױם נײַנצן. ומענין לענין באותו ענין אַ פֿרױ דערצײלט אַז אַ שדכנטע האָט איר אָנגעטראָגן אַ שידוך און זי האָט עס אָפּגעזאָגט, און דער שדכנטע האָט זיך גענומן צו אירע בײנער. װער מײנסט דו דו ביסט? דו װאַרפֿסט זיך אַזױ מיט שידוכים. װאָס קלערסט דו מען װעט דיר אױסכאַפּן? װער דאַרף דיך האָבן? דאָס איז פֿאַר דיר פּאַסיק. דרעק מיט דרעק קלעבט זיך גוט צאַם.

דער לעצטער זאַץ האָט זי למעשה נישט געזאָגט און איך האָב עס צוגעלײגט כּדי שלא להשאיר הנייר חלק.

העװ אַ נײַס דײ!

מײַן נקמה

לעצטענס איז שטיל װײַל איך בין פֿאַרטין און פֿאַריאָגט און איך האָב אַזױפֿיל איבערן קאָפּ אַז װאָס נאָר. און פֿון דעסטװעגן גנבע איך מיך יעצט אַרײַן אַהער אָפּשרײַבן אַפּאָר װערטער. מײַן נקמה אין דער װעלט. אַז אדם לעמל יולד זאָלן מײַנע װערטער זײַן גראַפֿיטי אױף דער לעבענס סאָבװײס און זאָלן קומן דער װעלטס חכמים מיט זײערע שלױכן און עס אָפּרײַבן װען בײַ זײ איז ליכטיק. אַסאַך פֿאַרשטײן זײ. זאָל מײַן בלוט פֿליסן דורך מײַן פֿעדער און איך שטײ און לאַך װי די מבקרי חולים זוכן צוצונעמן פֿון מיר אַן אחד בשישים. גײטס אײַך געזונטערהײט איר זענט אַלע פֿיל קראַנקער װי די פּאַציענטן. פֿאַר אײַך איז קײַן מעדיצין נישט דאָ, קײן אײַנשפּריץ װעט אײַך נישט געזונט מאַכן און װאַקצינאַציעס װעלן עס אָנברענגן שנעלער. דאָ בין איך פֿרײַ, בין איך מלך. פֿרײַ זיך אָנצושמירן מיט טינט, פֿאַרשװאַרצן מײַן נשמה אַז מײַן שמײכל זאָל אױסזען װי די װײַסע צײן בײַ אַ קױמען קערער. אותיות פּורחות באויִר פֿאַרסמן װער עס לײענט זײ הרגנען װער עס שרײַבט זײ. טו נעמט אַלע אַ טיפֿן אָטעם און האָטס מיר אַ גוטן טאָג.

אָט זעט אַ חידוש!

װי אַיעדער װײסט טון זיך נײַע בלאָגס פּרה ורבה זײַן כּרימון און װי בײַ פּריה ורביה איז דער אָנהײב שטענדיק געשמאַק אָבער געבױרן װערן קען אַלץ אַ נפֿל. כּן הדבר הזה.

אַז איך שטעל נישט בײַ די לינקס אַלע פֿרישע איז עס נישט װײַל איך פּסל זײ אָדער איך גלײַך זײ נישט. ס'איז פּשוט אַז צײַט איז אַזױ ענק אַז ס'נעמט אױף צופֿיל צײַט מיטצוהאַלטן.

מאַכט זיך אָבער אַז מען זעט עפּעס װאָס המקרא אומר דרשני. אָט אַזאַ מציאה האָב איך געפֿינען װאָס שטײט קאָפּ און פּלײצעס איבער אַסאַך און דערפֿאַר פֿאַלט פֿון אים נישט שופּן.

יאַאַאַמױד עלאַברעק!

בן חמישים לעצה

לכּבוד די פֿופֿציק אלפֿים װאָס זענען דורך אין דאָס אַלטער שטיבל, און אַ דאַנק פֿאַר יעדעם אײנעם באַזונדער פֿאַר יעדער פֿון זײַנע באַזוכן, האָב איך מיך אַריבער געקליבן אַהער קײן בלאָגער. בכדי אַז דער עולם זאָל קענען מיטהאַלטן װעל איך פֿאַר אַן איבערגײ זמן שטעלן אַ מודעה אױף ישרא בלאָג יעדער מאָל װאָס איך פֿיר דאָ טיש. ס'װעלן זײַן װאָס זאָגן אַז מײַן בלאָג בײַ בלאָגער איז געגליכן צו דער גמרא כּל הדר בחוץ לארץ כּאילו שרױ בלא אלוק. אַנדרע װעלן זאָגן אַז מיר אין חוץ לארץ מעגן האָבן אַן אײגענעם ייִדישן אינדענטיטעט אומאָפּהענגיק אין פּאָליטישע הײמלענדער. ואני הקטן זאָג אַז חז"ל האָבן געהאַט אױף דעם אַ תשובה און זײ האָבן געזאָגט בן חמישים לעצה. זײ האָבן געזען ברוח קדשם אַז אַרום דער צײַט װאָס בײַ אונז װעט װערן פֿופֿציק טױזענט באַזוכערס װעט אױפֿשטײן אַ בלאָג מיט נאָמן בלאָגערעצות און װעט אַרױס נעמן די ייִדן אין גלות אַרײַן. זאָל מקויים װערן ואחרי כן יצאו ברכוש גדול. אמן.

נ"ב איך בעט שױן מחילה אױף אַלע לינקס אשר איננו. איך האָב נישט קײן אַנונג װיאַזױ ס'אַרבעט דאָ װײַל איך בין נישט אַ בקי אין לשונות װאָס מלאכי השרת משתמשים בו. איך פֿאַרלאָז מיך אינגאַנצן אױף בלאָגערעצותס טעמפּלעטן און ביז איך האָב מער צײַט זיך אַרום צו שפּילן װעט עס אַזױ בלײַבן. חוץ אַז איך װעל געפֿונען אַ שמש. אַ דאַנק די װאָס האָבן זיך אָפּגערופֿן אונטער צו לײגן אַ פּלײצע, דער זאַך איז נאָר אַז װעגן װער איך בין האָב איך מורא אַז זיך פֿאַרטראָגן מיט אַ שמש װעט אױפֿנעמן נאָך מער צײַט. װי טשערטשיל זצ"ל האָט געזאָגט װען מען האָט אים צוגעהאָלפֿן אָנטון אַ מאַנטל, 'ס'איז שװער גענוג אַלײן.'

משנה מקום משנה מזל

ברוכים הבאים בשם ה' ברכנוכם מבית ה'

כאן יוקם בעזהשי"ת בית תפֿילה לתורה ולחסידות.