ועוד יש לומר

די מעלה פון שרייבן אַ בלאָג איז אַז מען קען פאַררעכטן היסטאָריע. מאי דהוי הוי גייט ביי דעם אינגאַנצן נישט אָן. וואָס איך מיין איז אַזוי. אַז מען דריקט אַ ספר און עס כאַפּט זיך דערין אַריין אַ טעות איז עס אַ טעות לעולם. אַז מען וויל נישט באַשולדיקן דעם בעל מחבר אַז ער איז אַ גאָרער עם־הארץ זאָגט מען אַז עס איז אַ טעות הדפוס. אַ טעות בלייבט עס אָבער. למדנים קענען קומן מאַכן פשעטלעך אין דער כּוונה פון די ווערטער, עם הארצים קענען עס נאָכזאָגן מיטן זעלבן כּוונה וואָס זיי האָבן ביי ´אָבדוּ עשתונותיו´ און ´תתיר צרורה´, משכּילים קענען אָפּחוזקן, חסידים קענען זאָגן אין להרהר אחריו אָבער גרייז בלייבט גרייז און טעות איז גאָרנישט חוזר. מה שאין כּן מיט אַ בלאָג, אַז עפּעס טויג נישט, אַז מען האָט שלעכט בוכשטאַבירט, אַז די גראַמאַטיק איז ווי ביי אַ מצווה טאַנץ גראַמער, אַז מען האָט געמאַכט אַן אויסגעלאַסענע תערובת פון די גראַמאַטישע מינים צי אויסגעמישט די דאַטיווישע יוצרות אָדער וואָס נאָר עס זאָל נישט זיין איז דאָ צו אַלעס אַן עצה. מען רוקט זיך אָן באישון לילה און מען כאַפּט זיך אַריין כגנב במחתרת, מען מעקט די גרייזן און מען פאַרדעקט די לעכער מיט פרישע ווערטער און מען געט זיך אַ גליטש אַרויס ווי ווען מען גייט צוריק דריי טריט מיט אַ פרישן ה´ שפתי תפתח נאָך מען האָט פאַרגעסן יעלה ויבא.

מען וויל דאָך אָבע זען צי עמעצער האָט באַמערקט אָן מען זאָל אויסזען איבערראַשט, געט מען אַ צי אויס דער האַלץ ווי צו זיכן דער וואַנט זייגער און מען שטעלט אָן אַ פּנים ווי לא דובים ולא זאָאָ. אין די אַמאָליקע צייטן איידער די צעל טעלעפאָנען האָט מען געזען דעם סאָרט פּנים ווען יעדער צוויי מינוט האָט זיך אויפגעמאַכט דער טיר פון בית מדרש און עמעצער האָט אַריינגעשטעקט אַ קאָפּ מיט צאַמגעקנייטשטע אויגן און אַן אָנגעצויגענער פּנים צי ער קען זען דעם וואָס מען זוכט אויפן טעלעפאָן. מיר גיין מיר יעצט צוריק צו סאָביעצקיס צייטן, אָבער אין יענע טעג איז דאָס הייסטע נייעס געווען די תשובה צום שאלה פון, ´וועם זוכט מען?´ און אין בית המדרש בלא חידוש האָט געמיינט, ´שוין ווייטער זוכט מען משה יאַקאָבאָוויטש. איך זאָג דיר, זיין ווייב, קיין מינוט געט זי אים נישט מנוחה.´ און יום טוב איז געווען ווען אַ חבר האָט מחפּה געווען אויף זיין נישט זיין אין בית־מדרש מיט, ´ער דאַווענט שמונה־עשרה´.

די עצה פון אויסבעסערן בשתיקה טויג אָבער נאָר פאַר אַזעלכע גרייזן וואָס קענען געבן דעם לייענער דעם אָנשטעל אַז דאָ רעדט מען פון אַ ריכטיקן קטלא קניא, אַזעלכע גרייזן וואָס די מתנגדים ניצן אַלץ אַ ראיה אַז כּשמו כּן הוא. עס איז דאָך ידוע די מעשה פון צוויי יידן וואָס האָבן זיך געטראָפן אויפן באַן. פרעגט איינער דעם צווייטן וווּ אַהין ער פאָרט, ענטפערט יענער אַז ער פאָרט קיין לאָדז. טראַכט דער מקשן ביי זיך, ער וויל אוודאי אַז איך זאָל מיינען אַז ער פאָרט קיין וואַרשא דערפאַר זאָגט ער אַז ער פאָרט קיין לאָדז און איך וועל דערפון מיך אויסדרינגן אַז ער פאָרט קיין וואַרשא. איך בין דאָך אָבער נישט אַ נער און איך ווייס אַז ער פאָרט טאַקע קיין לאָדז איז וואָס דערציילט ער מיר באַבע מעשות? און ער דרייט זיך אויס צום ייד און זאָגט אים ´וואָס זענט איר אַזאַ שקרן?´

לענינינו, זענען דאָ מענטשן וואָס מאַכן אַ חשבון, ער רופט זיך קטלא קניא כּדי מען זאָל קלערן, ע ער קען דאָך נישט זיין אַ גאַנצער קטלא קניא ווייל ווען יאָ וואָלט ער זיך דאָך אַזוי נישט גערופן. אלא מאי ער איז אַן אויבער חכם, ער וויל זיין אַביסל איראָניש, אַזאַ פאַלטשע עניוות ווי דער רבי וואָס וויינט ביטער ביים שלש־סעודות תורה אויף שבת סליחות אַז מכּף רגל ועד ראש אין בו מתום און פון הינטן שטיין די גאַטשעלאַבעס צו דערלאַנגן פאַר דעם וואָס וואַגט זיך צו גלייבן. די אָ קאַרפּן קעפּ זאָגן אַז זיי זענען אויף דעם אויך אַ מבין און ער איז טאַקע אַ קטלא קניא פשוטו כמשמעו און יותר ממה שקראיתי לפניכם כּתוב כּן, זיין עם הארצות שטייגט איבער זיין נאָמן פיל פאַכיק. ממילא להוציא מלבן פון אַזעלכע צדוקים מיז מען פאַררעכטן די גרייזן אין די קליינע שעות פון דער נאַכט ווען ל"וניקעס פּראַוון אָפּ תיקון חצות און אשה מספּרת עם בעלה און עס ווערט כּלא היה.

ווי איז אָבער מיט נישט ממש טעותים, נישט די נחס מיט זיבן גראָבע גרייזן נאָר אַזעלכע נחס בחמשה עשר, פאַרשטייט איר מיר? אַזעלכע הוספות מיט הערות וואָס פאַלט איין אַז מען האָט געקענט נאָך בעסער זאָגן, אָדער עפּעס מוסיף זיין, אָדער צולייגן אַ דבר אחר צי אַ ועוד יש לומר, וואָס טוט מען דעמאָלסט? אַז מען טוט עס בצנעא וועט דאָך קיינער נישט וויסן פונעם חידוש. גענוג אַז מען לייענט עס איינמאָל, זאָל מען עס נאָך איבערלייענען אויך, אתמהה?

למשל איך וויל צולייגן צו מיין לעצטן שטיקל בנוגע די כּזיתים אַז עס איז הפלא ופלא אַז ווען מען עסט כּרפּס געט מען דיר אַ שטיקל גרינץ די גרייס פון אַ מוראַשקע אַז עס זאָל חלילה נישט זיין מער ווי אַ כזית, אָבער ווען עס קומט צו מצה מיז מען עסן אַ שטיקל צוויי מאָל אַזוי גרויס ווי אַ מקוה האַנטעך כּדי יוצא צו זיין אַ כּזית. איך מיין ממה נפשך זייט מחליט איין מאָל פאַר אַלע מאָל וואָס דאָס איז אַ זית און יוצא געווען. איז אָבער דער תירוץ אַז אַ זית קען מען נישט שיילן און וויבאַלד מיר האָבן מיר געזאָגט ביים לעצטן שיעור אַז מען שמירט זיתים נאָך מען ווי מען שמירט מלמדים אויף פּורים און רבנים סיי אויף פורים און סיי ביי מכירת חמץ קען מען דאָך נישט ברענגן אַ זית צום הייליקן סדר, דעריבער איז מען מחמיר.

איי, פרעגט איר, מען קען מעסטן פאַר פּסח? זענט איר, זייט מוחל, דער עם הארץ. איר ווייסט דען נישט אַז אין דער גמרא ווערן מאָסן קלענער און גרעסער? מען לייגט דאָ צו אַ שתות און מען נעמט דאָרט אַראָפּ אַ חומש. און ווען די אחרונים געבן זיך נישט אַן עצה זאָגן זיי די איי זענען קלענער געוואָרן. גיי טענה דיך. אַזויווי דער עבדים היינו אויף אַלע קשיות פון עוואָלוציע איז אַז נאָך דער מבול האָט זיך אַלעס געענדערט. והראיה, אַז אין פּרשת בראשית לעבט מען ביז כּמעט טויזענט און אין פרשת נח לעבט מען נאָר עטלעכע הונדערט יאָר. איז ווי קען עס זיין? ווייל אין פּרשת בראשית האָט מען זיך פאַרשריבן אויף מעדיקאייד און אין פּרשת נח האָט מען זיי געפּאַקט ממילא זענען זיי פריער געשטאָרבן? קען דאָך נישט זיין, ווייל נאָך דער מבול זענען געווען אַזעלכע עמערדזענסי פּראָגראַמן אַז כּל הפּושט יד נותנין לו און ליהודים היתה אורה. אלא מאי, דער מבול האָט אַלעס געטוישט און די אַלע ראיות וואָס מען ברענגט פון קאַרבאָן דייטינג איז אַן אויסגעבלאָזענער איי ווייל די ביינער זענען דורך אַ מבול און דאָס האָט אַלעס פאַרדרייט, און די אידיאָטן פון אָקס-פערד קענען ניטאַמאָל אַ פּסוק חומש. איי יצחק האָט געלעבט נאָכן מבול ביז הונדערט אַכציק? נו, גייסט דיך פאַרגלייכן צו יצחק אבינו? אָבער מאַך אַ שווייג ווייל אַזעלכע קשיות קענען צוברענגן צו שרעקלעכע ספיקות און ווי מיר האָבן מיר געלערנט אין דף היומי מען קען מיינען אַז מען גייט אַריין אין אַ פרדס און דערווייל ווערט מען צושטאָכן פון דערנער.

לסיום, וועל איך נאָר זאָגן אַז נאָכן אַטקינס דיעטע איז אוודאי די גמרא דיעטע דער צווייטער בעסטער. עס אַרבעט אַזוי: איר שטעלט אייך אויפן וואָג זיך אָפּוועגן, איז עס אַראָפּ זאָגט מען הודו לשם אַז דער פינעווער אין ר´ מאיר בעל הנס האָט געהאָלפן און שבת קען מען שוין ענדלעך ווידער עפּעס טועם זיין. ווייטער איז עס אַרויף איז אויך גאָרנישט: נתקטנו הביצים, הוסיפו על המדות, לא דק, די קאַלאָריען זענען ציפורית נישט מדברית, אַעיקר ר´ מאיר האָט נישט געפעלטשעוועט און ווי ר´ ישראל סאַלאַנטער האָט נישט געזאָגט, כּל זמן דער וואָג שאָקעלט זיך קען מען נאָך אַריינכאַפּן.

מה נשתנה הלילה הזה...?

מה נשתנה ווילט איר וויסן? וועל איך ענטפערן ווי אַ ייד? זאָגט איר מיר מיט וואָס עס ענדעלט וועל איך אייך זאָגן מיט וואָס עס איז פאַרענדערט. שבכל הלילות עסט מען נישט מיט אַ ווייסן קיטל, און מען גיסט נישט וויין אַריין אינעם אַרבעל, און מען הערט נישט אויס דעם שווערס ווערטלעך וואָס די שוויגער דערמאַנט אים אַז מען האָט עס שוין נישט איין מאָל געהערט, און מען הינגערט נישט ביזן ערשטן כּזית, און... איך דאַרף נאָך ווייטער גיין?

נאָר דאָס אַז הפּסח נאכל פונקט על השובע אָבער נישט אכילה גסה דאָס איז אַ באַזונדערער אכזריות. אַ גאַנצן טאָג לאָזט מען דיר נישט עסן כּדי מען זאָל עסן דער כזית מצה לתאבון. מען קומט אַהיים פון שיל הונגעריק ווי אַ בער נאָך משה יוסלס הלל שלם און מען דאַרף געפונען שלמות, און צוגרייטן דער קערה, און הערן קדש פון משהלע ביז חנהלע ביז דוואָשע און יענקעלע. גיט מען דיר אַ שטיקל ´גרינץ´ (טוט מיר אַ טובה און הייבט אייך נישט אָן צו דינגן צי דער רבי האָט געגעסן אַ קאַרטאָפל, צי אַ רעטעכל, צי אַ פּעטרעטשקע) מיז אָבער דער גרינץ זיין ווייניקער ווי אַ כּזית. באַשעפער טייערער, וועסט מיר אוודאי מוחל זיין, איך האָב אינזינען געהאַט צו פּטרן דער מרור מיט אַלע הידורים, איך האָב אָבער אַריינגעשווערצט אפשר דריי רעטעכלעך ווען מיין שוואָגער זאָל זיין געזונט האָט געהאַלטן דעם יחץ און אָנגעפרעגט ביי די קינדער צי דער גרעסערער אָדער קלענערער האַלב דאַרף מען באַהאַלטן. עבירה גוררת עבירה און אין איינץ צוויי ווינקלעך איז געווען אַביסל שאָלעכץ וואָס דערויף איז אוודאי געלעגן אַ האַלבע ברייטל.

דערנאָך זאָגט מען און זינגט מען און מען זאָגט ווידער און מען זינגט ווידער. מען האַלט שוין ענדלעך אשר גאלנו וגאל את אבותינו און מען האָט באַשלאָסן צי קומט ערשט מן הזבחים אָדער מן הפסחים און מען וואַשט זיך שוין און מען כראָמפּטשעט אַריין אין די כּזיתים נישט געקוקט אַז ביי כּורך בראָקן די נאַסע בלעטער דער מצה כּמו שכּתוב, און מען עסט אַן איי און ענדלעך טיילט מען שוין דער פיש און מען פאַסט אויס, זאָגט מען דיר ניין, עס נישט, אַזויווי דו ביסט זאַט הער אויף, אפיקומן מיז מען עסן פּונקט זאַטערהייט און דער אייזקרעם מיז וואַרטן אויף מאָרגן. באַשעפער ווייסט דו וואָס? דו ביסט דאָך והוא רחום יכפר עון, אַז דו וועסט מיר מוחל זיין אויפן צופיל כּרפּס זייזשי מיר אויך מוחל אויפן צו ווייניק אפיקומן. איך האָב געקוקט אויף אַ זיתל און איך האָב געגעסן אַזאַ שטיק אויף אפיקומן. דער חזון איש האָט זעט אויס געהאַט זיתים גרויס ווי מאַנגאָס און ער האָט מיר שוין אויך יוצא געווען.

און אַז איך וועל דיר באַשעפער דערציילן אַז מיין רביצן זאָל זיין געזונט נאָך צוויי כּוסות וויל מער נישט אָנקוקן קיין גרייפּ דזוס און די ערשטע צוויי כּוסות רופט זי רוב כּוס וואָס וואָלט נישט אָגנעפילט אַ בראָנפן גלעזל וועסט דו שוין וויסן אַז קעגן דעם איז מיין אַפיקומן מיט אלע הידורים . דאַרף איך אפשר פרעגן אַ שאלה צי זי איז פאַרדעם יוצאת בלא כּתובה? איך מיין, אין שיל דרייען זיך אַרום יידן באָרוועס ווייל זיי האָבן פאַרקויפט די שיך צו קויפן ד´ כּוסות, און מיין אשת חיל זיצט ביי אַ טיש מיט כּלערליי וויינען, טרוקענע, נאַסע, פראַנצויזישע, טאָקייע, מקווה יידישע, און זי טרונקט ווי ס´וואָלט געווען אַ חצי שיעור ביי אַ קראַנקן אויף יום קדוש. קען מען אַזוינס צולאָזן?

און אַז מען רעדט פון איין שאלה וועל איך שוין פרעגן אַ צווייטס. די הלכה איז אַז טאָמער צווייפלט מען צי מען האָט געזאָגט מוריד הטל מיז מען ביז דרייסיק טעג איבערדאַווענען, אָבער נאָכדעם באַקומט מען אַ חזקה אַז מען האָט אוודאי גוט געזאָגט. פאַרלאָזט אייך אויף אַ יידישן קאָפּ זאָל ערפינדן אַ שפּיצל. זענען געקומן די פּוסקים און מיט אַ גזרה שוה פון אַ קאָפּענדיקע קו געזאָגט אַז מען קען זאָגן ניינציק מאָל אתה גבור... מוריד הטל און אַזוי אַרום אַז מען האָט נאָכדעם אַ ספק איז מען אָקיי און מען דאַרף זיך נישט זאָרגן. מען האָט אוודאי געזאָגט. האָב איך אַזאַ שאלה: און ווי וועט זיין פאַרקערט? אַז עס זענען פאַריבער דרייסיק טעג און מען האָט נישט אָנגעיאָגט ניינציק תּפלות און דערנאָך האָט מען אַ ספק, דאַרף מען חוזר לראשן צי נישט? דאָס איז אפילו די מאָדערנע פאַבריצירע פון שאלות אויך נישט איינגפאַלן.

איך האָב אָן אַ שיעור צו דערציילן פונעם סדר. איך בין נישט געווען אין אַ האָטעל ווייל איך וויל אליהו הנביא ביי מיין סדר און אַז אליהו וועט זיך אָנרוקן אין די כּשר לפּסחדיקע האָטעלס וועט מען אים פרעגן, ´עקסיוז מי, וואַט איז יור רום נאָמבער´. ביי מיר אינדערהיים שווערן די קינדער אַז אינדערפרי האָט עפּעס געפעלט פונעם כּוס של אליהו און עמעצער האָט איבערגעגאָסן אויפן טעצעל. דאָס קריגט מען נישט אפילו אין אַ פינעף שטערן האָטעל מיט שמורה מצות און נישט געבראָקטס. מיין זין האָט געפרעגט ביי דער מעשה פון ר´ אליעזר ור´ יהושע , ´וואָס האָבן זיי געהאַט אַזויפיל צו דערציילן?´ מיין טאַטע האָט אים געזאָגט אַז פון יעדן מעשה קען מען מאַכן אַ לענגס מיט אַ ברייטס. מיין שוואָגער האָט צוטיילט זיין יחץ אויף זעקס אַז יעדער זאָל קענען כאַפּן און מיין קיטל איז געבליבן אָן אַ פלעק ביזן פערטן כּוס. אויף צו להכעיס.

עולם, עס איז חול המועד און די קינדער מאָנען ביי מיר אָפּ אַלעס וואָס איך שטופּ אָפּ צו חול המועד ממילא מיז איך מקצר זיין. וועל איך דערציילן וואָס איך האָב היינט געזען אַ נייע מדרגה וואָס דאָס הייסט אַן אשה כּשרה העושה רצון בעלה. אונז זענען מיר געגאַנגן אין אַ פּאַרק פאַרוויילן אַביסל. אונטערוועגענס אויפן סיטי באָס האָבן מיר בּאַגעגענט אַ זיידענער יונגערמאַן מיט זיין פאַרשפּיצעלטער רביצן. מחמת קדושת חול המועד איז ער געגאַנגן נישט בלויז מיטן בעקיטשע און די ווייסע שטרימפּ נאָר מיטן שטריימל אויך. (עס איז דאָ צו דעם אַ מעשה אָבער כאמור קען איך נישט מאריך זיין.) אויפן באָס איז זי געזעצן איי ריי הינטער אים און ער איז געזעצן און געקוקט אויף דער ערד חלילה נישט צו זען וואָס מען טאָר נישט. מיין פרוי האָט געזאָגט אַז ער זעט אויס ווי אַ ניני אָבער מיין זין האָט געזאָגט אַז ער איז מיט אים שטאָלץ אַז ער גייט מיטן שטריימל אפילו חוץ לתחום.

מיר האָבן ווידער באַגעגענט דאָס פּאָר פאָלק אין דער פּאַרק און דער יונגערמאַן איז געגאַנגן בלויז אַ יאַרמולקע. מיין פרוי האָט געזאָגט אַז זי האָט געוווסט אַז ער האָט זיך געשפּירט ווי אַ פערד. נאָר וווּ מיינט איר איז געלגען דער שטריימל? זי האָט עס אים געהאַלטן. אַזאַ אשה כּשרה איז אוודאי יוצאת בשן ועין.

האָטס מיר אַ גוטן מועד!